جلد 14 اسلام و اسارت 1
الف) اطلاعات شناسنامه‌اي:
عنوان كتاب: فرهنگنامه اسارت و آزادگان، جلد 14
عنوان فرعي: اسلام و اسارت I منابع قرآنی و تفسیر (دفتر اول)
مؤلف: ده‌نمکی، مسعود
محل نشر: تهران
سرپرست گروه تحقیق: ترابی، محسن
حروف‌چینی: رستمی‌نخعی، فاطمه
صفحه‌آرايي: رستمی‌نخعی، فاطمه
ناظر اجرايي: شیروانی، علی‌اکبر
نمونه‌خوان: حقگو، فاطمه ـ رضایی، زهره ـ رستمی‌نخعی، محبوبه
طراح جلد: هاشم‌زاده، سیدمیثم
تعداد صفحات: 1326
نوبت چاپ: اول
قطع: وزیری
ب) منابع و مأخذ مورد بهره‌برداري در تهيه كتاب:
ـ نوع كتاب براساس عنوان و موضوع 1. تحقيقي و پژوهشي ¡ 2. خاطرات □ 3. رمان □ 4. ساير □
ـ روش استفاده از منابع 1. اسنادي ¡ 2. كتابخانه‌اي ¡ 3. اسناد شفاهي □
ج) اطلاعات محتوايي كتاب:
1. مندرجات كتاب:
این کتاب در 1276 صفحه اقدام به جمع‌آوری 29 آیه تفاسیر موجود و قابل دسترس به زبان‌های فارسی و عربی گردآوری شده، و نظرات تفسیری پنجاه مفسر قرآن کریم را ذیل هریک از این آیات، به‌صورت جداگانه استخراج و تنظیم نموده است.
2. زمان دربرگيرنده كتاب: ـ
3. سایر توضیحات ضروری (در صورت نیاز): ـ
مقدمه‌اي بر گام پنجم، «اسلام و اسارت»
جنگ قدمتی به درازای عمر بشر دارد؛ از آن زمان که قابیل، از سر نفس و حسد برادر دیگر را از پا درمی‌آورد و این‌چنین سنگ بنایی گذارده می‌شود که بنای معوج و ناصاف آن زشت‌ترین ساخته سازة بشری تا به امروز را پدید می‌آورد. و انسان چنان به دیدن این زشتی و پذیرفتن آن خو کرده است که برای دستیابی به قدرت و ثروت و منافع، آن را اجتناب‌ناپذیر قلمداد می‌کند درحالی‌که در تمام مکاتب الهی و ادیان ابراهیمی و حتی نحله‌های عقلی؛ جنگ، قتل و خونریزی مذموم، غیرانسانی و گناهی نابخشودنی است.
این ادیان و مکاتب؛ فصل امتیاز انسان و حیوان را در عقل بشر می‌دانند و عقل به‌واسطة برهان و دلیل روشن متقاعد شده و آرام می‌گیرد و زور و زخم و قتل بر صحیفة عقل بی‌اثر است. از همین روست که ادیان با رأیت ایمان و دلیل روشن آمدند و با دعوت مردم به زیبایی و نیکی و پرهیز از زشتی و بدی جان‌های عالمیان را تسخیر نمودند. در این روش‌ها و منش‌های الهی «حق‌الناس» مهم‌ترین حق، احترام و کرامت و «انسان» عالی‌ترین مقام و مرام درخور تمکین شمرده می‌شود.
عزت، شرافت، امنیت، خوب زیستن و کمال نوع انسان، هدف آرمانی همه ادیان الهی و جوهرة همة قواعد و قوانین آنها است.
در چنین سیره و مرامی: «قتل و خونریزی» از هر زشتی؛ زشت‌تر و از هر گناهی؛ نابخشودنی‌تر است.
اما در صف‌آرایی دو جبهة «حق» و «غیرحق» که در یک‌سوی میدان استیلاء و تسلط با هر شیوه و دنائتی رواست؛ اهل حق باید چه کنند؟! فقط در این مقام است که «کسب قدرت دفاعی» و حفظ «آمادگی رزمی» یک وظیفة الهی و امری واجب و ضروری شمرده می‌شود و عبادتی به نام «جهاد» مطرح می‌گردد که درآن، اگر هدف رضایت حق تعالی و پرهیز از «تجاوز»، «کسب ثروت» و عدم توسعة «قدرت» باشد؛ پیروزی و شکست بی‌معنا و در همه حال عمل به این عبادت خریداری چون خداوند را بر پرداخت ثمنی چون بهشت به مخلوق و آفریدة خویش وا می‌دارد. اما جوهرة همة قواعد و قوانین «جهاد» نیز حفظ عزت، شرافت و کمال نوع انسان است، در این عرصه دشمن تا بن دندان مسلح نیز حقوقی دارد، چه در مقام جنگجو و متخاصم و چه زخمی و مجروح و اسیر و همین رویکرد است که در میدان تفدیدة نبرد نیز انسان‌ساز است.
تحقیق حاضر با بهره‌گیری از آیات الهی، سنت و سیرة حضرات معصومین و آراء فقهی فقهای دین درصدد ارائه اسناد و دلایل همین مدعا است و راهی که پیمودیم، ابتدا سعی کردیم با بهره‌گیری از منابع و تألیفات پیرامون «جهاد» به تصویری روشن از «حقوق اسیر» در اسلام دست یابیم، اما باتوجه به قلّت منابع تألیفی درصدد برآمدیم تا به قدر توان و استطاعت خود مجموعه را با محوریت جمع‌آوری منابع مرتبط با «تعریف حقوق اسیر در اسلام» گرد آوریم.
در گام نخست مي‌بايست با جستوجو در منابع كتابخانه‌ای، از ميزان تحقيق و مطالعه پيرامون اين موضوع آگاه مي‌شديم، ازاينرو با مراجعه به كتابخانه‌هاي ملي، مجلس شوراي اسلامي، دانشگاه تهران و دانشگاه امام صادق عليه‌السلام و بررسي مجموعه‌هاي ياد شده تنها با كتابي تحت عنوان «اسير در اسلام» به قلم مرحوم‌حضرت آيت‌الله ميانجي كه در اوايل دهة شصت به همت ايشان به زيور طبع آراسته گرديده بود، روبه‌رو شديم.
به غير از كتاب ياد شده منبع انحصاري ديگري را مرتبط با موضوع نيافتيم. البته در غالب چاپ برخي از خاطرات آزادگان ميهن اسلاميمان، اين عزيزان به‌طور مختصر به ذكر پاره‌اي از حقوق اسير براساس آيات و روايات پرداخته‌اند، اما نه به‌صورت جامع و كامل، ازاينرو پس از عنايت به اين مسئله كه در اين حوزه با قلّت منابع جامع تحقيقاتي روبه‌رو هستيم و باتوجه به اهميت موضوع؛ مصمم گرديدیم تا نسبت به جمع‌آوري اطلاعات و آيات و روايات آمده در اين حوزه اقدام نمایيم.
آيات قرآن و تفاسير
ضمن رايزني و بهره‌گيري از نظرات اساتيد ارزشمند حوزه و دانشگاه خاصه جناب آقاي دكتر موحديان‌پور، آقاي دكتر ميرعلايي و حضرت حجت‌الاسلام‌والمسلمين جعفري محقق ارزشمند حوزه و دانشگاه، با اتخاذ شيوه‌هايي تصميم به بررسي منابع اصلي احكام الهي و اسلام عزيز گرفتيم. در خصوص آيات قرآن براي گردآوري آياتي كه صراحتاً به اين موضوع در نص آيه اشاره دارند مانعي وجود نداشت، اما مي‌بايست آياتي را نيز كه حسب شأن نزول و يا تعبيري كه مفسرين گرامي از آيات الهي مي‌نمودند و در اين مقام به بيان وقايع، حوادث و يا موضوعاتي مرتبط با بحث اسير و اسيرداري در اسلام اشاره مي‌فرمودند نيز مورد بررسي و گردآوري قرار مي‌گرفت. ازاينرو چهار منبع تفسيري:
الف ـ تفسيرالميزان
ب ـ تفسير مجمع‌البیان
ج ـ تفسير جامع
د ـ تفسير نمونه
مورد بررسي و قرائت آيه به آيه قرار گرفت و نهايتاً 29 آيه گردآوري و سپس اقدام به جمع‌آوري تفاسير موجود و قابل دسترس به زبان‌هاي فارسي و عربي پيرامون اين 29 آيه نموديم. نهايتاً نظرات تفسيري پنجاه مفسر قرآن كريم ذيل هريك از اين آيات به‌صورت جداگانه در كتاب تفسير، استخراج و تنظيم و براي محققان و انديشمندان و دانش‌پژوهان گرامي قابل استفاده و فراهم گرديد.
احاديث و روايات
در اين بخش باتوجه به گستردگي منابع و ضيق وقت و كمبود امكانات؛ مجال بررسي ميداني و مورد به مورد منابع، ممكن نبود؛ ازاينرو باتوجه به محدوديت‌هاي موجود انجام دو كار ضروري و لازم به نظر مي‌رسيد:
1ـ محدودكردن حوزه منابع و بسنده نمودن به كامل‌ترين و قابل اتكاءترين آنها كه از حيث سلسله بيان سند و راوي قابل استفاده باشند.
2ـ تهيه كليد واژه‌هايي كه با استفاده از آنها بتوان همين مجموعه معظم مورد اشاره را نيز جستوجو كنيم. براي نيل به هدف فوق هيچ راهي جز مراجعه به منابع لغات و اصطلاحات زبان عربي نبود كه پس از آن چهارصد لغت مرتبط با موضوع از دل منابع استخراج و اين واژگان ملاك بررسي منابع حديث قرار گرفت.
البته مدعي نيستيم كه همه كلمات مرتبط با موضوع را باتوجه به عظمت و گستردگي دامنة لغات زبان عربي يافته و مورد بررسي قرار داده‌ايم لكن سعي كرديم با بضاعت اندك آنچه در توان داريم به كار بنديم تا از حيث واژه‌هاي اصلي براي بررسي منابع، كامل‌ترين مجموعه را فراهم آوريم سپس با بررسي منابع بيش از سه هزار حديث مورد شناسايي و انتخاب قرار گرفت.
گام بعدي، بررسي اين مجموعه از احاديث بود كه مي‌بايست ضمن مطالعه تك‌تك آنها صرفاً احاديث مرتبط با موضوع، انتخاب مي‌شد، چرا كه باتوجه به غناي زبان عربي واژه‌هاي مورد بررسي در بسياري از موارد از سوي حضرات معصومين عليهماالسلام براي بيان مفاهيم و يا موضوعاتي ديگر در حوزة اخلاق و يا حدود و احكام به‌كار گرفته شده بودند كه ضمن تهيه فهرستي از كل احاديث صرفاً آن دسته از روايات كه كاملاً در اين باب آمده بود شناسايي و ضمن آوردن آنها در كتاب حديث، فهرستي از اين روايات در منابع تهيه و در جلد اوّل آمده است.
فقه
در اين بخش گستردگي و غناي منابع از طرفي و از سويي نيز امكانات محدود و مجال اندك ما مشكلاتي نظير آنچه در بخش حديث ذكر گرديد در پي داشت. از طرفي در اين بخش؛ با اين مسئله نيز روبه‌رو شديم كه در حوزة فقه بعضاً اصطلاحاتي داريم كه انحصاراً از سوي حضرات فقها مورد استفاده قرار مي‌گيرد و در حوزة منابع حديث و بيان معصومين عليهماالسلام نيامده و برآمده از نحوة استنباط و بيان علماء حوزة فقاهت است. ازاينرو لازم گرديد ضمن بررسي مجدد مجموعه‌هاي فقهي علاوه بر استخراج اين واژه‌هاي خاص، موضوعات و مطالب مرتبط با آنها نيز استخراج گردد.
در اين مرحله بيش از پنج هزار صفحه مطلب براساس كليدواژه‌ها استخراج شد. اين صفحات حاوي نظرات فقهي بود كه غالباً در موضوعات خاص ميان آنها وحدت نظر و بيان واحد وجود داشت. ازاينرو ضمن بيان صرفاً يك نظر از ميان نظرات مشترك سعي شد آن بخش از منابع كه تحت عنوان «كتاب اسير» در باب جهاد در منابع بررسي شده آمده بود عيناً ذكر شود كه ماحصل اين بررسي، مجموعة پيش روست. مطالب حاضر براساس عناوين منابع فهرست گرديده است.
در ابتدا شايد نگاهي اجمالي به تعريف اسلام از اسير و حقوق آن بتواند محققان ارجمند را در دسته بندي موضوعي اين متون ياري كند.
لازم است به اين نكته اشاره نمایيم كه مجموعة پيش رو مقدمه و شروعي است براي تحقيق پيرامون موضوعاتي از اين دست كه اميدواريم عزيزان محقق و دانش‌پژوهان ميهن اسلاميمان با در نظر گرفتن نقائص احتمالي اين مجموعه ضمن برطرف نمودن آنها و ياري ما در اين خصوص، زمينة بهره‌برداري و به‌كارگيري نظرات و اصول متقن اسلام عزيز در اين بخش از حوزة تعليم و تربيت و حقوق انساني و اجتماعي را بيش از پيش فراهم نمايند. اما با نگاهی اجمالی به متون همین سه گروه، مطالب تفسیری و روایی و فقهی یعنی جلدهای 14، 15 و 16 از مجموعه فرهنگنامه نکات کلی زیر به نظر می‌رسد:
دين اسلام، مكتب آزادگي و حريت است و با هرگونه عبوديت و بردگي انسان مخالف و از هرچه او را به اين ورطه بکشاند روي‌گردان و منزجر است و اساس در اصول تربيتي اسلام مبتني بر كرامت انسان و جايگاه والاي او به عنوان «خليفة‌الله» است، اما موضوع اسارت در اسلام، منظور اسلام تربيت و هدايت انسان و منع وي از ظلم و شقاوت و رساندن وي به سعادت و كمال الهي است. ازاينرو در قرآن كريم مي‌خوانيم: «يا ايها النبي قل لمن في ايديكم من‌الاسري ان يعلم الله في قلوبكم خيراً يوتكم خيرا مما اخذ منكم و يغفر لكم و الله غفور رحيم». (انفال: 70)
«اي پيامبر! به اسيراني كه در دست شما هستند بگو: اگر خداوند در دل‌هاي شما خير و نيكي ببيند بهتر از آنچه كه از شما گرفته شده به شما مي‌بخشد و گناهاني را كه مرتكب شده‌ايد مي‌بخشد و خداوند بخشنده و مهربان است».
اين آيه به عنوان سرلوحة تمهيدات و تصميمات دين اسلام در خصوص حقوق اسيراني جنگي است كه انشاءالله در ادامه به طرح موضوعات و عناوين كلي آن خواهيم پرداخت.
اسير كيست؟!
اسير در لغت مأخوذ از ريشة «أسَرَ» بر وزن فعيل به معناي گرفتار كردن «فريقاً تقتلون و تأسرون فريقاً …» (احزاب: 26)، محكم بستن «نحن خلقناهم و شددنا اسرهم …» (انسان: 28) و اصطلاحاً به هر گرفتار و مقيدي كه حتي در بند نيز نباشد؛ اطلاق مي‌گردد. اين معنا در منابع عربي با معادل و مترادفاتي نظير: الاسير، الاخيذ، المقيد، المسبحون، المكبول، بندي و به شكل جمع به‌صورت: اسرا، اُساري، اَساري، و أَسري نيز آمده است.
تاريخچه
براي نخستين بار جامعة اسلامي در زمان رسول خدا(ص) در سال دوم هجري و در سرية «عبداللهبنجحش» با موضوع اسير و اسارت روبه‌رو گرديد(حيات محمد(ص)، حسنين هيكل، ج 1، ص 203 ـ تاريخ پيامبر اسلام، محمد ابراهيم آيتي، ص 230) و از آن پس تقريباً در تمام غزوات و سريه‌هاي رسول خدا(ص) اسيراني از هر دو طرف چه مسلمين و يا مشركين گرفتار، مبادله و … مي‌شدند.
بعد از رحلت رسول خدا(ص) در زمان خلفاي سه‌گانه نيز شاهد رویارويي جامعة اسلامي در اثناي لشکرکشي‌ها و منازعات متعدد با اين پديده اجتماعي مي‌باشيم كه بعضاً در نحوة برخورد با اسيران جنگي، متأسفانه با جنایات هولناکی روبه‌رو هستیم و در بسياري از موارد نيز خاصه با حضور و هدايت اميرمؤمنان حضرت علي(ع) رفتاري پيامبرگونه را با اسرا شاهديم كه انشاءالله در بخش احاديث و سيرة رسول خدا(ص) و معصومين به آنها اشاره خواهيم نمود.
مشروعيت اسيرکردن دشمن در اسلام
اسير نمودن دشمنان با حفظ شرايط آن از سوي رسول خدا(ص)، معصومين و فقهاي اسلام بنا به دلايل زیر مشروع و ضروري شمرده شده است:
1 ـ آيات قرآن
2 ـ سنت رسول خدا(ص)
3 ـ قول و فعل معصومين(عليهماالسلام)
4 ـ اجماع
1. آيات قرآن
در سورة محمد(ص) آيه 4 مي‌خوانيم: «فاذا لقيتم الذين كفروا فضرب الرقاب حتي اذا اثختنموهم فشدوا الوثاق» هنگامي‌كه با كافران در ميدان جنگ روبه‌رو شديد، گردن‌هايشان را بزنيد تازماني‌كه به اندازة كافي آنها را درهم بكوبيد، سپس اسير بگيريد.
و آيات ديگري كه انشاءالله در بخش «حقوق اسير و موضوع اسارت در آيات قرآن كريم» به آنها اشاره خواهيم نمود.
2. سنت رسول خدا(ص)
رسول خدا (ص) در همان اولين رويارویي مسلمانان با مقولة اسارت در سريه «عبداللهبنجحش»، ضمن تقدير از عملكرد «عبداللهبنجحش» در به اسارت درآوردن دو تن از همراهان كاروان اعزامي كفار و استفاده از اين اسرا براي مبادله با دو اسير مسلمان در بند كفار قريش بهره جستند و در ساير غزوات و سريه‌ها نظير غزوة بدر، خود ايشان شخصاً بر نحوة اسارت مشركان و نحوة رفتار با آنها نظارت داشتند. (مجمع‌البيان في تفسيرالقرآن، مرحوم طبرسي، ج 4، ص 559)
3. سيرة معصومين عليهماالسلام
حضرت علي(ع) در جنگ خوارج، شخصاً بر نحوة اسارت و نحوة رفتار با اسرا نظارت داشته و دستور به اسارت درآوردن بازماندگان از سپاه خوارج را صادر فرمودند؛ كما اين‌كه در جنگ صفين نيز به همين روش عمل نمودند و در جنگ «جمل» نيز به سبب ملاحظاتي (از هم پاشيدگي سپاه دشمن و از بين رفتن تيم فرماندهي لشکر دشمن) از اسير نمودن بازماندگان سپاه دشمن ممانعت به‌عمل آوردند.
4. اجماع
اين واقعيت بر اهل فن و آگاه به امور جنگي پوشيده نيست كه براي جلوگيري از آرايش مجدد و شكل‌گيري سپاه مقابل، اسير نمودن بازماندگان و يا متواريان سپاه دشمن، امري است بديهي كه مي‌تواند مانع از حملات بعدي و صدمات و لطمات مضاعف از سوي سپاه مقابل گردد. همچنين اگر اسيران جنگي؛ براساس تعاليم اسلامي مورد توجه و تصحيح رفتاري قرار گيرند می‌توانند جزو ارزنده‌ترين فرستادگان فرهنگي به شمار آيند، كما اين‌كه ما به‌وضوح پس از جنگ هشت سالة خويش از آثار و تبعات آن بهره‌مند شديم.
امروزه مقولة اسيرداري و اسارت اسرای جنگي دشمن به عنوان حربه‌هايي در جهت بهره‌برداري‌هاي سياسي، اقتصادي و نظامي نيز مورد توجه قرار مي‌گيرد و در مبادلة اسرا بين دو كشور نيز از ارزشي استراتژيك برخوردار است.
انواع اسير در اسلام
اسير در اسلام براساس پارامتر جهان‌بيني و ماهيت اعتقادي آنها به سه گروه تقسیم می‌شود:
1. اسيران كافر حربي(كاف)
2. اسيران اهل كتاب
3. اسيران بغاة
1. اسيران كافر حربي
جایگاه مشركاني كه در منازعات آشکار مسلمانان و كفار به اسارت مسلمين درآمده و نحوة رفتار با آنان تابع نظر ولي مسلمين تعيين و اجرا مي‌گردد و در منابع اسلامي كليدواژه‌هايي نظير: منَّ؛ فلاء يا فديه و مشتقات آن بیان شده که استرقاق پيرامون اين دسته از اسرا مطرح گرديده است.
2. اسيران اهل كتاب
آن دسته از اهل كتاب اعم از مسيحيان، يهوديان، زرتشتيان و … كه صاحب پيامبر الهي و كتاب باشند و در منازعات به اسارت مسلمين درآيند، به اين نام خوانده مي‌شوند. در منابع اسلامي آنجا كه سخن از «جزيه» و ملحقات آن به ميان آمده غالباً در خصوص اين دسته از اسيران مطرح گرديده است.
3. اسيران بغاة
آن دسته از مسلماناني كه از ولايت رهبري ولي مسلمين سرپيچي نموده، قوانين اسلامي را محترم نشمرده و در جامعه اسلامي آشوب و بلوا برپا نمايند و حقوق ساير مسلمانان را ناديده گرفته و مورد تجاوز قرار دهند بر ولي مسلمين واجب است كه آنها را مورد راهنمایي و هدايت قرار دهد و اگر نپذيرفتند مي‌تواند بر آنها بتازد و آن دسته از ايشان كه به اسارت درآيند اصطلاحاً اسيران بغي يا بغاة ناميده مي‌شوند كه نحوة رفتار با آنان نيز متأثر از تمهيدات، ملاحظات و تشخيص ولي امر مسلمين است.
نگاهی به مفهوم اسير و اسارت در قرآن كريم
در قرآن كريم چهار دسته از آيات را مي‌توان مرتبط با اين موضوع يافت كه عبارتند از:
الف ـ در بخش نخست آن دسته از آياتي كه براساس نص آيات و موضوعيت آيه، اساساً مرتبط با همين بحث است؛ نظير:
1. آية 67 تا 71 سورة انفال
2. آية 26 سورة احزاب
3. آية 4 سورة محمد(ص)
4. آية 8 سورة انسان
ب‌ـ بخش دوم از آيات، آن دسته از آياتي است كه در مقام تفسير حضرات مفسرين قرآن كريم به بحث و بررسي موضوع مورد نظر در ذيل اين آيات پرداخته و مباحث و اصطلاحات مرتبط با موضوع را به بحث، طرح و كنكاش گذشته‌اند مانند:
1. آية 147 سورة نساء.
2. آية 8 سورة مائده.
3. آية 32 سورة مائده.
4. آيه 35 سوره مائده.
5. آيه 7 سوره انفال.
6. آيه 15 و 16 سوره انفال.
7. آيه 47 سوره انفال.
8. آيه 12 و 13 سوره توبه.
9. آيه 111 و 112 سوره توبه.
10. آيه 41 سوره حج.
ج‌ـ سومين بخش آيات؛ آياتي هستند كه از حيث شأن نزول مرتبط با موضوع مورد بحث مي‌باشند و مضمون آنها در برگيرندة مطالبي ديگر است.
1. آيه 190 سوره بقره.
2. آيه 193 سوره بقره.
3. آيه 75 و 76 سوره نساء.
4. آيه 94 سوره نساء.
5. آيه 1 سوره والعاديات.
دـ و بخش پاياني آيات نيز آن دسته از آياتي است كه از سوي حضرات فقها براي تعيين نحوة رفتار با اسراي جنگي مورد استناد قرار گرفته است. لازم به ذكر است كه در اين آيات به طرح موضوعات اخلاقي و نحوة رفتار انساني و اسلامي پرداخته شده و حضرات مجتهدين از اين آيات پيرامون موضوع مورد بحث احكامي را استنباط فرموده‌اند كه به‌طور نمونه برخي از آنها عبارتند از:
1. آيه 256 سوره بقره.
2. آيه 286 سوره بقره.
3. آيه 33 سوره مائده.
4. آيه 163 سوره انعام.
5. آيه 73 سوره توبه.
6. آيه 15 سوره اسرا.
7. آيه 9 سوره حجرات.
8. آيه 9 سوره انسان.
اسير و اسارت در سنت و كلام معصومين:
مهمترين منابع ما در خصوص تهيه و تبيين احكام مرتبط با «حقوق اسيران» در اين بخش سنت رسول خدا(ص) است كه مي‌بايست از منابع «سيره» استخراج مي‌گرديد كه در قالب‌بندي موضوعي به آدرس و منابع مورد استفاده در زیر هر عنوان و موضوع خواهيم پرداخت.
در ميان ساير معصومين(ع)، مولاي متّقيان حضرت علي(ع) نيز در اين خصوص مطالب و رهنمودهاي ارزشمندي را اظهار فرموده‌اند كه انشاءالله به عناوين آنها نیز اشاره خواهیم کرد.
باتوجه به دامنه قابل ملاحظه موضوعات اين بخش لازم است تا به يك دسته‌بندي و قالب‌بندي مناسب براي طراحي موضوع بپردازيم تا در ذيل هريك از موضوعات و پارامترهاي تعيين كننده بتوانيم حكم و سياقي مشخص را استخراج و استنباط کنیم.
در گام نخست مي‌توان مباحث آمده را در دو بخش جداگانه دسته‌بندي نمود.
بخش اول؛ در برگيرندة مطالب و موضوعات كلي است كه شامل همة اسرا گرديده و اسيران در بهره‌مندي از اين حقوق يكسانند و تفاوتي ميان آنها نيست.
به‌عنوان مثال در موضوعاتي نظير:
1. نحوة برخورد با مجروحان و رسيدگي به آنها
2. نحوة تغذية اسرا
3. نحوة سخن گفتن با اسرا
4. نحوة انتقال اسرا
5. نحوة نگهداري از اسرا (از حيث امكانات مورد نيازشان)
6. نحوة تقسيم منابع كه بايد از بيت‌المال براي نيازهاي آنها تأمين گرديده و تخصيص يابد.
7. قواعد و قوانيني كه با هدف تبليغ، تأديب و حتي آزادي آنها تعيين مي‌گرديد.
بخش دوم؛ در برگيرنده مطالب و موضوعات خاص است كه اسرا برحسب پارامترها و فاكتورهايي كه در ادامه خواهد آمد هريك، شاهد رفتار و حقوقي خاص بودند. برخي از اين پارامترها عبارتند از:
1. سن اسير
2. جنسيت اسير
3. ميزان آگاهي و علم اسير
4. شرافت و منزلت اجتماعي اسير
5. ميزان آگاهي و آشنایي اسير با تعاليم ديني مكتب خويش
6. زمان اسارت، به مفهوم این‌که زمان آن ( پيش از جنگ يا در هنگام منازعه و يا پس از جنگ)
7. همراهی عضوی از اعضای خانواده اسیر با وی
8 . تأثیرگذاری وجود اسیر در روند جنگ
9. رفتار اسیر پس از اسارت
10. میزان اطاعت اسیر از قوانین و قواعد حکومت اسلامی
كه انشاءالله در ادامه به‌صورت خاص به هر موضوع با ذکر منابع مورد استفاده اشاره خواهیم کرد.
موضوعات در بخش حديث:
1. اسيران كاف (كافر):
2. اسيران اهل كتاب:
3. اسيران اهل ذمه:
4. اسيران بغات:
5. اسيران منافق:
همان‌طوركه ذکر شد در اين بخش به برخي از منابع حديث كه به نحوة برخورد با اسيران برحسب نوع ايدئولوژي و جهان‌بيني اشاره دارد پرداختيم. كه شرح كامل احاديث و تفسير جداگانه هريك به انضمام ساير احاديث مرتبط آورده شده است.
اما مطلبی ديگر كه در خصوص اسراي جنگي در اسلام مورد ملاحظه است؛ آورده شده است. جنسيت و سن‌و‌سال اسير است كه در نحوة برخورد و رفتار با هريك و لحاظ ملاحظات اجتماعي و اعتقادي تفاوت چشمگيری وجود دارد.
1. زنان اسير:
اين دسته از اسرا از دقيق‌ترين حقوق و ملاحظات متعدد در اسلام برخوردارند به‌نحوي‌كه رفتار با آنها بايد در چارچوب حفظ حرمت، شأن، تبار، آينده و شرافت آنها شكل گيرد. برخی از موضوعات مطرح شده در این احادیث… که عبارت است از: نحوه پناه دادن به آنها، عاقبت‌انديشي در خصوص آنها، حرمت دختران به اسارت درآمده، قوانين و حقوق اسير در ازدواج با مسلمانان، حقوق زني كه به همراه فرزندش اسير گردد، كيفر و مجازات اسير خطاكار، عدم تعرض به زنان در ميدان نبرد و پس از آن به هنگام اسارت، رعايت شأن حسب و نسب زنان اسير، تعيين محلي خاص و جدا براي نگهداري زنان اسير، حفظ آبروي زن اسير و …
برخي از منابعي كه اين احاديث و موضوعات را در بردارند عبارتند از:
زنان اسير:
2. اطفال و كودكان اسير:
در خصوص اين گروه از اسيران، حقوق اسلامي حول سه محور اساسي تأمين امنيت و سلامت، تعيين سرپرستي و لزوم بهره‌مندي از تربيت اسلامي متمركز تعيين و تبيين گرديده است.
3. سالمندان و كهنسالان اسير:
اساس برخورد اسلامي با اين دسته از اسرا براساس رأفت اسلامي، احترام و بخشش است. تنها در يك صورت اسلام در خصوص اين افراد مجازات و تدابير قضایي و كيفري انديشيده و آن هم زماني است كه در توان نظامي سپاه دشمن به‌ویژه بخش طراحي و فرماندهي سهمي ايفا نموده باشند كه در اين صورت بنا به سهمي كه در خسارت‌ها و لطمه‌های وارده به لشکر اسلام داشته‌اند مجازات مي‌شوند.
شاخص ديگري كه در حقوق اسلامي در نحوة برخورد با اسير مؤثر و تعيين‌كننده است؛ زمان به اسارت درآمدن اسير است كه آيا پيش از نبرد به اسارت درآمده يا حين و یا پس از نبرد.
1. اسارت اسير حين نبرد:
2. اسارت اسير پس از نبرد:
رفتار و کرداری که رهبر و ولی مسلمین به حکم احکام و حقوق اسلامی نسبت به اسرا تعیین و تکلیف فرموده‌اند عبارتست از:
1. اسير صاحب هوش و ذكاوت:
2. اسير صاحب سجاياي اخلاقي:
3. اسير هنرمند:
4. اسير مسكين و فقير:
5. اسير عائله‌مند:
6. اسير صاحب پايگاه و منزلت اجتماعي والا نزد قومش:
7. اسير مجروح:
قوانین اخذ جزيه و فديه در حوزه حقوق و قوانين اختصاصي اسیر است چرا كه در برگيرندة همه اسرا نمی‌شود. ازاينرو در اينجا لازم است به برخي از منابعي كه در برگيرندة احاديث مرتبط با اين دو موضوع مي‌باشد نيز اشاره شود.
1. فديه:
در اصطلاح مقدار پول يا شيء يا مركب و يا هر چيز ارزشمندي است كه با نظر ولي امر مسلمين در ازای آزادي هر اسير دريافت مي‌شود.
2. جزيه:
چيزي است كه از اهل ذمّه گرفته مي‌شود تا از اين افراد حكم حربي را ساقط نمايد و در برابر پرداخت آن از حقوقي خاص و همسان با ديگر مسلمانان برخوردار گردند.
ضرورت‌هاي حيات و نیازهای انساني و اسلامي حقوق عمومی اسیر است كه برخي از آنها عبارتند از:
1. تغذيه اسير:
این مورد براساس تأمين مناسب، متناسب با نيازها، همسان با عموم مسلمين و رعايت شأن اسير است.
2. تهيه لباس و پوشاك:
3. بهره‌مندي از هواي آزاد:
4. ديدار اسير با خانواده‌اش:
5. عيادت از اسير و دلجویي از وي:
6. لزوم توجه به خواسته‌هاي مشروع اسير:
7. احترام به مالكيت شخصي اسير پس از حضور در جامعه اسلامي و قوانين ارث در خصوص آنها:
8 . اصل مدارا با اسير:
بسیاری از احاديث موجود در بخش سيرة نبوي(ص) يا كلام معصومين عليهماالسلام پيرامون همين حقوق عمومي است كه اساس رفتار با اسير را نيز شكل مي‌دهد. در مواقعي كه اسير در محدوده مرزهاي اسلامي دست به ارتكاب جرمي مي‌زد؛ در چارچوب حقوق جزاي عمومي با وي برخورد مي‌شد.
آنچه در روايات ناظر بر مجازات اسيران خاطي درخور توجه است؛ اصل بازدارندگي است نه انتقام‌جویي. برخوردها به‌گونه‌اي از سوي رسول خدا (ص) انجام مي‌شد كه اگر اسير پس از مجازات به جامعه بازمي‌گشت، نوع برخورد با وي او را به سمت انتقام‌جویي و واردکردن خسارت به مسلمين برنمی‌انگیخت.
منابع روایات بحث شده در این بخش به شرح زیر می‌باشد:
نهي از كشتن اسير:
اختيار ولي مسلمين در تعيين مجازات:
انواع برخورد و رفتار با اسير:
در بخش پاياني از اين فصل به مسئله آزادي اسير مي‌پردازيم كه از موضوعات گسترده و بسيار قابل ملاحظه و دقت در حقوق اسلامي است.
باتوجه به مبناي دين اسلام كه بر پايه كرامت انساني و ارتقای جامعه انساني از هبوط خاك بر محبط وحي است، قواعد و قوانين حقوقي آن نيز ناظر و پيرو همين هدف عالي تنظيم گرديده و با اتكا به حربه رأفت اسلامي سعي در جذب اقشار، حتي كساني‌كه كمر به هدم و هضم اين دين و راهنماي آن بسته باشند را دارد.
از هر بهانه براي محبت و مديون ساختن اين افراد استفاده مي‌شده كه به شواهدي از اين سنت و رویه اشاره مي‌نمایيم:
آزادي اسير؛ اهميت و جايگاه عبادي آن:
در بسياري از روايات ائمه معصومين عليهماالسلام از اهميت اين امر سخن به ميان آورده و حتي آن را عبادت شمرده‌اند. آنگاه كه سخن از صدقه مي‌شود، بالاترين صدقه را آزادي اسير و دربند مي‌دانند. وقتي از كفاره گناه و جرم خطاكاري سخن مي‌گويند، برترين كفارات را آزاد نمودن دربند و گرفتار می‌شناسند.
اسلام آوردن اسير:
از جمله مواردي كه اسير پس از آن آزاد گشته و از احترام و حقوقي همسان و در بسياري از موارد برتر از ساير مسلمانان برخوردار مي‌گرديد؛ تشرف به دين اسلام بود.
شفاعت اسير:
شفاعت بزرگان، نزدیکان و منسوبين و در بسياري از موارد حتي مسلماني که بدون كمترين رابطه سببي و نسبي و فقط براساس رأفت و ترحم بر اسيري موجب مي‌شد كه اسير به‌واسطه آن شفاعت آزاد شود.
عقد معاهده و پيمان:
اين نيز از ديگر مواردي است كه به موجب آن اسير متعهد گشته به اصل یا قانون و يا خواسته‌ای که در جهت منافع و تأمين امنيت مسلمانان است آزاد می‌شود.
حقوق اسير از دیدگاه فقه:
بيش از يك هزار سال است كه بسیاری از مجتهدين و فقها در باب جهاد، در مورد اسیر به طرح نظرات و استنباط‌هاي خويش پرداخته‌اند که تمامی آنها در بیش از دو هزار جلد کتاب فقهی از ایشان به یادگار مانده است و هریک از این اثرهای ارزشمند دربرگیرنده ابعاد و مسائل حقوقی مورد بحث می‌باشند که در زیر به آنها اشاره شده است:
ـ غنيمت
ـ اسارت زنان و كودكان و احكام موضوعي
ـ مردان بالغ
ـ اسلام آوردن اسير
ـ حكم اسير هنگام منازعه
ـ حكم اسير پس از حرب
ـ حكم اسير در دارالحرب
ـ حكم اسير در دارالاسلام
ـ تخيير امام در حكم اسير
ـ فديه
ـ جزيه
ـ اسير مجروح
ـ اموال غيرمنقول
ـ اموال منقول
ـ …
فراوانی نظرات و احکام صادره از سوی فقها در حدی است که آوردن تمام موارد در این بحث امکان پذیر نمی‌باشد، ولی از آنجایی که همه در تعیین و صحت حکم صادره بر یک اصل مشترک پایبند بوده و در نظرات خود اتفاق دارند بنابراین مجموعه‌ای مختصر از این نظرات را که برگرفته از منابع فقهی ارزشمند و مهمی هستند در این بخش گردآوردیم و امید آن داریم که در فرصتی دیگر به این امر مهم بپردازیم.
اين سرفصل‌هاي ذکر شده اولین دريافت‌هاي نگارنده از بررسي اجمالي متون و اسناد جمع‌آوري شده اين مجموعه «اسلام و اسارت» مي‌باشد. مسلماً با بررسی دقیق‌تر و جزئی‌تر این متون در همين نگاه اول و مقایسه حقوق اسير از منظر اسلام با قوانين بين‌المللي و حقوق بشري تمدن جديد، نشاني از متعالي‌بودن و غيرقابل قياس بودن اين نگاه دقيق اسلام به مسئله اسارت و حقوق اسير دارد كه مجموعه حاضر دست‌مايه اوليه نگارش متن تحليلي مسئله حقوق اسير در اسلام، مقايسه آن با حقوق بين‌الملل و معاهدات ژنو خواهد بود.
قبل از پرداختن به متون اين مجموعه كه در سه جلد متون تفسيري، متون روايي و متون فقهي ارائه خواهد شد از زحمات بي‌شائبه آقاي محسن ترابي كه در جمع‌آوري اين اسناد مديريت گروه تحقيق را به عهده داشته‌اند تشكر ويژه مي‌نمايم كه اگر همت چند ساله ايشان نبود اين مجموعه به سرانجام نمي‌رسيد.
مقدمه‌ای بر کتاب متون منابع تفسيري از مجموعه کتب اسلام و اسارت
«شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن»
«ماه رمضان است که فروفرستاده شد در آن قرآن، برای هدایت مردم». (بقره 185)
اساساً انگیزه و هدف از انزال رسل و بیان کتب و حضور معصومین(ع) و حجج حق در میان مردم، هدایت عامه به‌‌سوی کمال واقعی و قرب الهی بوده است و این مهم تحقق نمی‌یافت مگر در پناه تغییر رفتار آدمی و بهبود آن.
قرآن کریم مایة چنین هدایتی است و دربرگیرندة کامل‌ترین نظام تعلیم و تربیت انسان. آیات الهی آن به حکم «هذا بصائرالناس» (جاثیه2) پاسخی است به انسان‌های سرگشته و جویای معرفت که از پس شناخت خود به علم، برخدای خویش، هدف آفرینش و نهایت آن می‌اندیشند. در اسلام و قرآن عزیز «انسان» اساس صلاح و فساد جامعه می‌باشد. (رعد 11) از این روست که غالب آیات حق مستقیماً به انسان و مسائل او پرداخته و هدفی جزء هدایت او را تمنی ندارد. مولای ما مولی‌الموحدین، امیرالمؤمنین(ع) ازاین‌رو جان‌های عالم را به دانستن و عمل به آیات انسان‌ساز آن فرا می‌خوانند و می‌فرمایند:
«… بر شما باد به کتاب خدا که ریسمان استوار است، و نور آشکار است، و درمانی است سود دهنده و تشنگی را فرونشاننده، چنگ در زننده را نگهدارنده و درآویزنده را نجات بخشنده، نه کج شود تا راستش گردانند، و نه به باطل گراید تا آن را برگردانند. کهنه نگردد به روزگار، نه از خواندن و نه از شنیدن بسیار. راست گفت آن‌که سخن گفت از روی قرآن، و آن‌که بدان رفتار کرد پیش افتاد از دیگران». (نهج‌البلاغه، ترجمه دکتر شهیدی، ص 156)
این دعوت سر منشأ ظهور این واقعیت است که این کتاب و آیات، مبیّن آن بود که از اعرابی ستیزنده و خودسر که جز به جنگ و شراب و … نمی‌اندیشیدند مردان و زنانی ساخت که پس از یک قرن از بیابان‌های خشک عربستان عبور کرده و از «اندلس»، «ایران» و «آفریقا» سربرآوردند و پرچمی را به اهتزاز درآوردند که در سایه‌سار آن تحولاتی شگرف در عرصة فرهنگ و تمدن بشری قابل رؤیت است. (تمدن اسلام و عرب، گوستاولوبون، ترجمة نخرداعی گیلانی)
مجموعة حاضر تلاشی است برای بهره‌مندی از این سرچشمة ناب انسان‌ساز و مکتب و نظام شگرف تعلیم و تربیت اسلامی؛ آیات و معارفی که از دشمن‌ترین دشمنان اسلام مردانی ساخت به غایت ارزشمند و بزرگ که به هدفی جزء اعتلای اسلام و قرآن نیاندیشیدند.
تجربه‌ای که قرن‌ها بعد در عرصة مقاومت هشت سالة ملت عزیز ایران در برخورد با دشمنان بعثی که به عنوان اسیر، میهمان این ملت دردمند و شهید داده بودند باز به عینیت رسید و از دشمنانی سرسخت، گمراه و کینه‌توز مردانی ساخت که به گواهی مسئولان عراقی پیک و سفرای فرهنگی و اعتقادی اسلام ناب و شیعی در عراق گردیدند.
در خصوص نحوة تنظیم این مجموعه لازم است مواردی را به عرض عزیزان برسانیم. آیات حاضر در این کتاب براساس سه پارامتر اصلی در خصوص ارتباط آیات با موضوع مورد تحقیق و گردآوری قرار گرفته‌اند:
نخست ـ آن دسته از آیاتی که صراحتاً و در نص و متن به نحوة اسیرداری، حقوق و یا نحوة برخورد با اسرا اشاره داشته‌اند.
دوم ـ آیاتی که حسب شأن نزولشان مرتبط با وقایع و حوادث پیرامون اسرا و اسیرداری نازل گردیده‌اند و در نهایت آیاتی که حسب نظر مفسرین گرامی قرآن کریم در مقام تفسیر مرتبط با این مضامین بیان و شرح داده شده‌اند.
چنانچه در مجلد سوم و کتاب فقه عنایت و توجهی داشته باشید خواهید دید که حضرات فقها بعضاً از آیاتی نیز که به حقوق کلی همة انسان‌ها اشاره دارد در حوزة احکام اسرا و حقوق آنان استفاده نموده‌اند که این دسته از آیات در این مجموعة نخست نیامده است.
نحوة تنظیم آیات براساس ترتیب سوره‌ها و تقدم و تأخر عددی آیات می‌باشد که در ذیل هر آیه بالغ بر پنجاه عنوان تفسیر در مقام شرح و بیان آیات به دو زبان فارسی و عربی و به ترتیب حروف الفبا جهت استفاده محققان و علاقه‌مندان گردآوری شده است.
کتاب حاضر از جمله نوادر منابعی است که با استفاده از مأخذ اصیل و صحیح انحصاراً در این باب و موضوع خاص آیات الهی را جمع‌آوری و آورده است و امیدواریم این کتاب مقدمه و شروعی باشد برای حضور و تلاش سایر محققان عزیز در این بخش و عرصة ارزشمند از منابع تعلیم و ترتیب اسلامی.