جلد 72 اردوگاه 19 تکریت «افسران» 1
الف) اطلاعات شناسنامه‌اي:
عنوان كتاب: فرهنگنامه اسارت و آزادگان، جلد 72
عنوان فرعي: اردوگاه 19 تکریت «افسران» I (دفتراول)
مؤلف: ده‌نمکی، مسعود
محل نشر: تهران
حروف‌چینی: حنفی، فریناز ـ نیک‌نژاد، طاهره ـ کریمی، فاطمه ـ ایلانلو، ندا
صفحه‌آرايي: مخانیک‌بابایی، افسانه
ناظر اجرايي: شیروانی، علی‌اکبر
نمونه‌خوان: اخوان، فاطمه ـ ملکی، لیلا ـ شریف‌خضری، فهیمه ـ رضایی، سارا
طراح جلد: هاشم‌زاده، سیدمیثم
تعداد صفحات: 626
نوبت چاپ: اول
قطع: وزیری
ب) منابع و مأخذ مورد بهره‌برداري در تهيه كتاب:
ـ نوع كتاب براساس عنوان و موضوع 1. تحقيقي و پژوهشي ¡ 2. خاطرات ¡ 3. رمان □ 4. ساير □
ـ روش استفاده از منابع 1. اسنادي ¡ 2. كتابخانه‌اي □ 3. اسناد شفاهي ¡
ج) اطلاعات محتوايي كتاب:
1. مندرجات كتاب:
این کتاب در 605 صفحه، 7 فصل اول اردوگاه 19 تکریت با نام‌های تاریخچه اردوگاه، بررسی ترکیب جمعیتی اسرای اردوگاه، بررسی ساختار فیزیکی و شرایط اقلیمی اردوگاه، بررسی روند از اسارت تا اردوگاه، مجموعه گزارش‌های صلیب‌سرخ، تشکیلات فرماندهی بعثی اردوگاه، تشکیلات فرماندهی اسرای ایرانی اردوگاه، معرفی برخی از چهره‌های شاخص و معروف اردوگاه، شهدا و متوفیان اردوگاه، تقویم اردوگاهی، آلبوم اردوگاهی و فهرست محققان،کارشناسان و منابع اردوگاه را مورد بررسی قرار می‌دهد و ادامه مطالب مربوط به اردوگاه در جلد 73 بررسی شده است.
2. زمان دربرگيرنده كتاب: 31/7/1367 تأسیس ـ 26/6/1369 انحلال اردوگاه
3. همکاران تحقیق: عودسیمین، نعیمه‌سادات
4. آزادگانی که از مطالب و یا مصاحبه‌های آنها در تألیف این کتاب استفاده شده است:
آریامنش، مهدی ـ احمدشیروانی، احمد ـ ادیب‌پارسا، علی‌اصغر ـ اکبری‌دلیر، قربانعلی ـ امیرسرداری، عبدالرضا ـ احسانی‌فرد، علیرضا ـ اسماعیلی، غلامرضا ـ باباخانیس، گارن ـ پسندیده‌فلاح‌دانا، نادر ـ تیموری، غلامرضا ـ جباری، سیدابوالفضل ـ جعفری، مجتبی ـ جعفری، محسن ـ جمشیدزاده، آقامعلی ـ حسینی، حسین ـ حسنیان‌رودسری، قاسم ـ حیدری، احمد ـ خالصی، محمد ـ خدایاری، اکبر ـ دارابی، علی ـ رجبی، جعفر ـ رستمی، علی‌محمد ـ رضایی، منوچهر ـ ساطور، بهروز ـ سبحانی، کاظم ـ سرپولکی، حسین ـ سلاجقه، محمدعلی ـ سلیمی، اکبر ـ سنجابی‌شیرازی، الیاس ـ شمس‌احمر، مهران ـ صادقیان، غلامرضا ـ صالحی، فریدون ـ صحت، محمد ـ ظهرابی، مهدی ـ عاشوری، حسین ـ عباسی‌گودرزی، صارم ـ فلاح‌دوست، شعاع‌الدین ـ قانعی، محمود ـ قویدل‌علی‌آبادی، رضا ـ قربانی، محمد ـ کارگر (کیانفر)، محمدرضا ـ کرمی، علی‌اکبر ـ کریمشاهیان‌بیدگل، عباس ـ گلمکانی، داوود ـ محمدی (بروشک)، حسن ـ مرآت، محمود ـ ملاحسینی، اسماعیل ـ میرزایی، عیسی ـ موچانی، سیدمحمدرضا ـ ناقد، جمال ـ نعمت‌اللهی، فریدون ـ نگارستانی، محمدعلی ـ نمازی، هاشم ـ وحیدی، حسین ـ وحیدیان، شهاب ـ همتی‌عمداری، رحیم ـ یاسینی، حسین.
«مروری اجمالی بر تاریخچه اردوگاه 19 تکریت»
اردوگاه 19 تکریت در تاریخ 13/7/1367 با ورود حدود 400 تن از اسرای افسر و درجه‌دار ایرانی تأسیس شد. اردوگاه 19 تکریت در استان صلاح‌الدین و در شهر تکریت که پادگان‌های نظامی زیادی در آن واقع شده بود و منطقه‌ای نظامی به‌شمار می‌رفت، قرار داشت. این اردوگاه نیز از اردوگاه‌های مفقودینی محسوب می‌شد که تا پیش از زمان تبادل مورد بازدید نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ قرار نگرفتند. بنابراین، نیروهای بعثی به تقلید از روش نام‌گذاری صلیب‌سرخ، اقدام به نام‌گذاری اردوگاه‌های مفقودین کردند و اردوگاه‌های مفقودین، بعد از اردوگاه مورد بازرسی صلیب‌سرخ واقع شده 10 رمادی، نام‌گذاری شدند. بدین‌ترتیب نوزدهمین اردوگاه، 19 تکریت نام گرفت. این اردوگاه، به علت حضور اسرای افسر ایرانی، اردوگاه افسران نیز نامیده می‌شد. بیشتر اسرای این اردوگاه، طی تک‌های دشمن در تاریخ 21/4/1367، 31/4/1367 و تعدادی در عملیات مرصاد و تعدادی نیز بعد از آتش‌بس، در تاریخ 1/6/1367 به اسارت درآمده بودند. تعدادی از نیروهای ایرانی که در عملیات بیت‌المقدس در سال 1365 به اسارت درآمده و حدود دو سال در اردوگاه 11 تکریت نگهداری شده بودند، بعد از انتقال به پادگان الرشید، به همراه افسران به اسارت درآمده در عملیات‌های 21/4/1367، 31/4/1367 و 1/6/1367 به اردوگاه 19 تکریت منتقل شدند. درحالی‌که تعداد اسرای قدیمی حدود 17 تن بود. اسرای این عملیات‌ها به‌صورت پراکنده در آسایشگاه‌ها تقسیم شدند، ولی تعدادی از افسرانی که بعد از پذیرش قطعنامه و در تاریخ 1/6/1367 به اسارت درآمده بودند، در آسایشگاه 6 حضور داشتند و به این علت این آسایشگاه، آسایشگاه میهمانان نامیده شد. افسران این اردوگاه از لشکرهای زرهی شیراز، 21 حمزه، 77 خراسان، 58 ذوالفقار، 92 اهواز، 81 کرمانشاه و… بودند که به‌صورت پراکنده در همه آسایشگاه‌ها حضور داشتند. همه اسرای این اردوگاه افسر و درجه‌دار ارتش بودند، به غیر از 2 پاسدار که از اردوگاه 15 تکریت به این اردوگاه منتقل شده بودند و در آسایشگاه 8 حضور داشتند. از ارشدان اردوگاه می‌توان به محمدعلی نگارستانی اشاره کرد. فرماندهان بعثی اردوگاه نیز به ترتیب سرگرد سائر، سرگرد ماهر و سرگرد رعد بودند. یکی از وقایع مهم اردوگاه 19 تکریت، حفر یک تونل جهت فرار جمعی توسط تعدادی از اسرای این اردوگاه بود، بدین‌ترتیب که چند تن از اسرا با یک برنامه‌ریزی دقیق و با هماهنگی یکدیگر، برای فرار از اردوگاه و وارد آوردن ضربه‌ای محکم بر دشمن، تصمیم به حفر یک تونل از دستشویی‌های قدیمی اردوگاه که در کنار سیم‌‌‌خاردارها واقع شده بود، گرفتند. آنها کار را در اواخر سال 1367 شروع کردند و حفر آن در خردادماه 1369 به پایان رساندند. سپس به برنامه‌ریزی و تهیه لوازم و آذوقه برای فرارگروهی از اردوگاه پرداختند تا بتوانند در موقعیت مناسبی در فصل پاییز، نقشه فرار را عملی کنند، اما با شروع تبادل اسرا بین ایران و عراق، نقشه فرار منتفی شد. با آغاز تبادل اسرا، با هر 500 تا 1000 اسیر سرباز، 20 تا 35 افسر نیز تبادل می‌شدند. بدین‌ترتیب اسرای اردوگاه 19 تکریت از تاریخ 16/6/1369 تا 26/6/1369 مورد تبادل قرار گرفتند و این اردوگاه منحل شد. شایان ذکر است یکی از اسرای این اردوگاه که به علت داشتن نقشه عراق به 6 ماه زندان محکوم شده بود، با اتمام دوره محکومیت، سه ماه بعد از سایر اسرا و به‌صورت جداگانه تبادل شده و به ایران بازگردانده شد.