جلد 70 اردوگاه 18 بعقوبه 1
الف) اطلاعات شناسنامه‌اي:
عنوان كتاب: فرهنگنامه اسارت و آزادگان، جلد 70
عنوان فرعي: اردوگاه 18 بعقوبه I (دفتر اول)
مؤلف: ده‌نمکی، مسعود
محل نشر: تهران
حروف‌چینی: حنفی، فریناز ـ نیک‌نژاد، طاهره ـ کریمی، فاطمه ـ ایلانلو، ندا ـ رستمی، سپیده
صفحه‌آرايي: حنفی، فریناز
ناظر اجرايي: شیروانی، علی‌اکبر
نمونه‌خوان: اخوان، فاطمه ـ ملکی، لیلا ـ رضایی، سارا
طراح جلد: هاشم‌زاده، سیدمیثم
تعداد صفحات: 1149
نوبت چاپ: اول
قطع: وزیری
ب) منابع و مأخذ مورد بهره‌برداري در تهيه كتاب:
ـ نوع كتاب براساس عنوان و موضوع 1. تحقيقي و پژوهشي ¡ 2. خاطرات ¡ 3. رمان □ 4. ساير □
ـ روش استفاده از منابع 1. اسنادي ¡ 2. كتابخانه‌اي □ 3. اسناد شفاهي ¡
ج) اطلاعات محتوايي كتاب:
1. مندرجات كتاب:
این کتاب در 1000صفحه 7 فصل اول اردوگاه 18 (بعقوبه) با نام‌های تاریخچه اردوگاه، بررسی ترکیب جمعیتی اسرای اردوگاه، بررسی ساختار فیزیکی و شرایط اقلیمی اردوگاه، بررسی روند از اسارت تا اردوگاه، مجموعه گزارش‌های صلیب‌سرخ، تشکیلات فرماندهی بعثی اردوگاه، تشکیلات فرماندهی اسرای ایرانی اردوگاه را مورد بررسی قرار می‌دهد و ادامه مطالب مربوط به اردوگاه در جلد 71 بررسی شده است.
2. زمان دربرگيرنده كتاب: 31/4/1367 تأسیس ـ 31/6/1369 انحلال اردوگاه
3. همکاران تحقیق: رشیدی‌پور، زهرا ـ جزءهاشمیان، فاطمه
4. آزادگانی که از مطالب و یا مصاحبه‌های آنها در تألیف این کتاب استفاده شده است:
آذرخرداد، سیدرضا ـ آشفته‌قاضیانی، محرمعلی ـ ابراهیمی، صالح ـ ابراهیمی، علیرضا ـ اسفندسر، رضا ـ الهی، علی‌اصغر ـ احمدی‌جوشقانی، حسین ـ اخروی، محمدصادق ـ اطاعتی، مجید ـ اطمینانی، عباس ـ افروزی، علیرضا ـ اکبری، رحمت‌الله ـ البرزی، محمدرضا ـ انصاری، محمدحسن ـ باقریان، غلامحسین ـ بختیار، محمد ـ بختیاری، یوسف ـ بزاز، حاج‌زمان ـ بلوکی، رمضان ـ به‌خوبی، اکبر ـ بهره‌مند، احمد ـ بیاتی، عباس ـ پارسایی، محمدمهدی ـ پورسان، جعفر ـ پورغلام‌سریوی، بهروز ـ تاج‌آبادی، محمد ـ تاجیک، علی ـ ثالثی، عبدالحسین ـ جعفرزاده، حسن ـ جعفری‌قاضلو، اسماعیل ـ چعب، عبدالزهرا ـ چاوشی، عبدالامیر ـ چقاکبودی، نصرالله ـ حاجی‌قاسم، وحید ـ حبیبیان، بهنام ـ حسن‌پور، حسین ـ حسینی، سیدمحمود ـ حسینی‌تبار، سیدعلی ـ حضرتی، عزیزالله ـ حقی، عظیم ـ حمام‌چی، علی‌اصغر ـ حیدرآبادی‌پور، محمدرضا ـ خالدی، اسدالله ـ خطیبی‌کوشک، محمد ـ خلج، داوود ـ دالوند، بیژن ـ رستگارمقدم، ابراهیم ـ رستمی، فرج‌الله ـ رضایی، نصرت ـ رضوی‌زاده، سیدعباس ـ رئیسی، محمد ـ زند، حمزه ـ زواریان، جعفر ـ ساداتی، رزاق ـ سلیمانی، محمدرضا ـ سلیمی‌فر، رمضانعلی ـ شیخ‌ابولی، عبدالله‌محمد ـ شیرغلامی، محمود ـ عابدی، حمید ـ غلامعلی، علی‌اصغر ـ فارسی، محبعلی ـ فدایی، یحیی ـ فراهانی، داوود ـ فروزان، محمدعلی ـ قاسمی، عسگر ـ قبادی، جهانگیر ـ قلیچ‌خانی، غلامرضا ـ کاظمی، محمدرضا ـ کلالی، اصغر ـ لندرودی، داریوش ـ مازندرانی، عبدالکریم ـ مبارکی، علی ـ مجیدی، محمد ـ محبوب‌زاده، عبدالله ـ محبی، مهدی ـ محمودی، محمد ـ فریدی، رضا ـ مظاهری، منصور ـ ملکی‌راعی، حسین ـ ملوندی، محمد ـ موافق، رضا ـ موسوی‌ابراهیمی، سیدجلال ـ میاراحمدی، جعفر ـ میرحسینی، سیدمهدی ـ ناصح‌فر، علیرضا ـ ناهیدی، ابوطالب ـ نصرت‌پناهی، محمد ـ هاشمی‌ده‌سرخی، امیرمحمود ـ هریجی، شمس‌الله ـ هوشیار، حمید.
«مروری اجمالی بر تاریخچه اردوگاه 18 (بعقوبه)»
پس از پذیرفته‌شدن قطعنامه 598، نیروهای بعثی به منظور تصرف بخش‌هایی از ایران در مناطق جنوبی و همچنین غرب، اقدام به یک حمله سراسری و گسترده کردند و گروه زیادی از رزمندگان ایرانی در محاصره کامل دشمن قرار گرفتند و اسیر شدند. اردوگاه 18 (بعقوبه) با ورود این اسرا در تاریخ 31/4/1367 تأسیس شد و طی چند روز متوالی حدود 5000 اسیر وارد سوله‌های این اردوگاه شدند. این اسرا جزو اسرای مفقودی محسوب شده و توسط نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ ثبت‌نام نشدند. بنابراین بعثی‌ها براساس ترتیب شماره‌گذاری اردوگاه‌های دیگر که توسط صلیب‌سرخ نام‌گذاری شده بودند و همچنین در پی نام‌گذاری اردوگاه‌های واقع شده در شهر تکریت، نام «18 تکریت» را برای این اردوگاه برگزیدند. همچنین به علت این‌که این اردوگاه در شهرستان بعقوبه واقع در استان دیاله قرار گرفته بود، به آن اردوگاه بعقوبه نیز می‌گفتند. نام دیگر این اردوگاه «العباس» است که درواقع اصلی‌ترین نام اردوگاه به‌شمار می‌رود؛ زیرا این اردوگاه قبل از حضور اسرای ایرانی به عنوان پادگان زرهی مورد استفاده قرار می‌گرفت و بعثی‌ها بالای در ورودی آن نیز نام «العباس» را نوشته بودند.
قسمت ملحق اردوگاه 18 (بعقوبه) با ورود اسرای بسیجی، در مهرماه 1368 تأسیس شد. آمار کل اسرایی که به ملحق نقل و انتقال داشتند 900 نفر بود. نیروهای بعثی در پی یک تصمیم، از تمام اردوگاه‌های تکریت، تعدادی از اسرا را که درواقع از چهره‌های شاخص هر اردوگاه بودند، به عنوان اخلال‌گر جمع‌آوری و به ملحق و قلعه اردوگاه 18 (بعقوبه) منتقل کردند. ارشدان متعددی سوله‌ها و قسمت ملحق اردوگاه 18 (بعقوبه) را اداره می‌کردند که از افراد فعال سوله‌ها می‌توان محبعلی فارسی، محمد زمانی و محمدزمان بزاز را نام برد. فرماندهان بعثی اردوگاه نیز سرگرد ممتاز ظاهر محمد، سرگرد خلیل و سرگرد عباس بودند.
یکی از وقایع مهم این اردوگاه فرار نافرجام سه تن از اسرا به نام‌های هاشم انتظاری، احمد چلداوی و مسعود ماهوتچی در تاریخ 23/11/1368 بود. بدین‌ترتیب که آنها بعد از یک برنامه‌ریزی دقیق و تمارض به بیماری، نیروهای بعثی را متقاعد کردند تا آنها را به بیمارستان منتقل کنند و در راه با تهدیدکردن راننده نقشه فرار را عملی کردند، ولی در ایست بازرسی، بعثی‌ها متوجه نقشه آنها شدند و بعد از فرار و پنهان شدن آنها در یک باغ، موفق به یافتن و انتقال آنها به اردوگاه 11 تکریت شدند و پس از مدتی آنها را به اردوگاه 18 (بعقوبه) بازگرداندند و برای تنبیه و شکنجه، آنها را در زندان انفرادی محبوس کردند. یکی دیگر از وقایع مهم و تلخ که در قسمت ملحق این اردوگاه اتفاق افتاد، شهادت حسین پیراینده در تاریخ 26/5/1369 بود. بدین‌ترتیب که اسرای اردوگاه افراد جاسوس و خائن را مورد تنبیه قرار دادند و درگیری سختی بین آنها به‌وجود آمد که با مداخله بعثی‌ها و تیراندازی آنها حسین پیراینده به شهادت رسید. اسرا پس از شهادت وی، به مدت 3 شبانه‌روز اعتصاب کردند و در مقابل شکستن اعتصاب خود درخواست‌هایی را مطالبه کردند، بعثی‌ها نیز با در اختیار قرار دادن امکاناتی در اختیار آنها، اسرا را آرام کرده و بار دیگر جو اردوگاه در دست اسرا قرار گرفت. اسرای اردوگاه 18 (بعقوبه) در شهریورماه 1369 توسط نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ برای اولین‌بار ثبت‌نام و سپس تبادل شدند و بدین‌ترتیب این اردوگاه منحل شد. بعثی‌ها هنگام تبادل آخرین گروه از اسرا در تاریخ 31/6/1369، اقدام به ربودن دو دستگاه از اتوبوس‌ها کردند و با منحرف کردن آنها از مسیر اصلی، این گروه را به اردوگاه 9 ج رمادی منتقل کردند. بعثی‌ها می‌خواستند این اسرا را به عنوان اغتشاشگر در اردوگاه‌ها، محاکمه نظامی کنند، ولی پس از گذشت دو ماه با پیگیری اسرایی که به ایران بازگشته بودند، همچنین مسئولان مربوط، بعثی‌ها مجبور به تبادل و بازگرداندن این گروه از اسرا شدند.