جلد 18 اردوگاه 1 موصل «موصل بزرگ» 1
الف) اطلاعات شناسنامه‌اي:
عنوان كتاب: فرهنگنامه اسارت و آزادگان، جلد 18
عنوان فرعي: اردوگاه 1 موصل «موصل بزرگ» I (دفتر اول)
مؤلف: ده‌نمکی، مسعود
محل نشر: تهران
همکاران تحقیق:
حروف‌چینی: حنفی، فریناز ـ نیک‌نژاد، طاهره ـ کریمی، فاطمه ـ ایلانلو، ندا ـ رستمی، سپیده
صفحه‌آرايي: کریمی، فاطمه
ناظر اجرايي: شیروانی، علی‌اکبر
نمونه‌خوان: اخوان، فاطمه ـ باغبانی‌ماهر، آمنه ـ شریف‌خضری، فهیمه ـ حقیری، لیلا ـ ملکی، لیلا
طراح جلد: هاشم‌زاده، سیدمیثم
تعداد صفحات: 882
نوبت چاپ: اول
قطع: وزیری
ب) منابع و مأخذ مورد بهره‌برداري در تهيه كتاب:
ـ نوع كتاب براساس عنوان و موضوع 1. تحقيقي و پژوهشي ¡ 2. خاطرات ¡ 3. رمان □ 4. ساير □
ـ روش استفاده از منابع 1. اسنادي ¡ 2. كتابخانه‌اي □ 3. اسناد شفاهي ¡
ج) اطلاعات محتوايي كتاب:
1. مندرجات كتاب:
این کتاب در 880 صفحه و 6 فصل تاریخچه اردوگاه، بررسی ترکیب جمعیتی اسرای اردوگاه، بررسی ساختار فیزیکی و شرایط اقلیمی اردوگاه، بررسی روند از اسارت تا اردوگاه، مجموعه گزارش‌های صلیب‌سرخ و تشکیلات فرماندهی بعثی اردوگاه را مورد بررسی قرار می‌دهد و ادامه مطالب مربوط به اردوگاه در جلد‌های 19 و 20 بررسی شده است.
2. زمان دربرگيرنده كتاب: 23/3/1361 تأسیس ـ 27/5/1369 انحلال اردوگاه
3. همکاران تحقیق: خانی، راحله ـ شیخی، مرضیه ـ منصوری‌آریا، زهرا
4. آزادگانی که از مطالب و یا مصاحبه‌های آنها در تألیف این کتاب استفاده شده است:
آجرلو، احمد ـ آشنا، قادر ـ ابراهیمی، علی ـ اترشی، علی ـ احسانی‌فر، خسرو ـ اختری، سیاوش ـ اخلاقی، اصغر ـ اسکندری، محمدرضا ـ اسحاقی، محمد ـ اشتری، نوروز ـ اشکانی، حسن‌رضا ـ اصلاحی، فرهنگ ـ اکبری، فریدون ـ اوحدی، سعید ـ اورک ـ سیامک ـ باریکانی، شجاع ـ باغ‌میرانی، علی‌اکبر ـ برزیده، عبدالحسین ـ بیادی، رضا ـ پورهادی، حسین ـ پیرمرادیان، غلامعلی ـ تقی‌زاده، احمد ـ تقویان، محمدصادق ـ تکین، خسرو ـ ثابت‌پی، علی ـ جودکی، محمود ـ چتین، کریم ـ حاتمی ـ تاجیک، علی ـ حاجی‌هاشمی، قدم‌علی ـ حسینی‌برنا، محمود ـ حقیقی، حبیب‌الله ـ خزایی، محمد ـ خسروی، کاظم ـ خسروی، مهدی ـ خسروی‌نژاد، عبدالرضا ـ جساس، غلام‌حسین، جیشی، عبدالله ـ دانایی، تقی ـ درچئی، سیدهاشم ـ درویش‌زاده، حسن ـ دستمالچی، احمد ـ دوست‌پرست، محمدعلی ـ راستی، محمد ـ ربانی، علی ـ رضایی، مرتضی ـ رضایی، سیدحسن ـ روزبهانی، احمد ـ زارع، اصغر ـ زین‌العابدینی، جعفر ـ ساجدی، محمود ـ ساکی، محمد ـ سردابی، مرتضی ـ سرگردان، قدیر ـ سلطانی، ابراهیم ـ سیاه‌سرانی، صدرالله ـ سیف‌اللهی، علی ـ شفیعی، عباس ـ شهرباف، عباس ـ شیروی، علیرضا ـ صادقی، قاسم ـ صادقی، حسین ـ صانعی‌کاشانی، عنایت‌الله ـ صداقت، عباس ـ طاهری، حسین ـ عبدالله‌زاده، قدم‌علی ـ عباسی، عزیزالله ـ عرب، محسن ـ عراقی، اکبر ـ علی‌دوست، علی ـ علی‌زادگان، مکی ـ علیئی، محمدباقر ـ فرامرزی، وجیه‌الله ـ فرج‌پور، محمدرضا ـ فلاحتی، عباس ـ فلاح‌ملامحمد، جبرائیل ـ قاسمی، غلامعلی ـ قره‌باغی، ناصر ـ قربانی، صفر ـ قریشی، سیدعباس ـ قم‌تپه، احمد ـ کرمی، احمدعلی ـ کیانی، بیژن ـ گودرزی، محمدعلی ـ لطفی، مهدی ـ مدارایی، غلامعباس ـ مدرسی، سیدمهدی ـ مهدوی، مسعود ـ میرسجادی، مصیّب ـ نجفی، مجید ـ نریمی‌سا، عیسی ـ نوایی‌پور، عظیم ـ نیکوفر، حسین ـ هابطی، محسن ـ هاشمی، داوود ـ هژبری، احمد
«مروری اجمالی بر تاریخچه اردوگاه 1 موصل» (موصل بزرگ) 1
اردوگاه 1 موصل از نظر زمانی و ترکیب جمعیتی شامل دو بخش، اردوگاه الف و اردوگاه 1 ب موصل است. فرماندهان بعثی که در دوره‌های مختلف مسئولیت این اردوگاه را برعهده داشتند عبارتند از: سرهنگ محمدعلی، سرگرد فلّاح، سروان احمد صدیق‌حسین، سرگرد خمیس حسن‌جاسم.
اردوگاه 1 الف موصل درتاریخ 23/3/1361 با انتقال 500 تن از اسرای اردوگاه 8 (عنبر) تأسیس شد. جمشید نریمانی به عنوان ارشد اردوگاه انتخاب و محمد حسن جمشیدی به عنوان روحانی، هدایت اسرا را برعهده گرفتند. نیروهای بعثی در مردادماه 1361 با شروع عملیات رمضان و همزمان با روز عید فطر اسرای این اردوگاه را به اردوگاه 2 الف موصل منتقل کردند و به این ترتیب الف اردوگاه 1 موصل پایان یافت.
مقطع ب اردوگاه 1 موصل در تاریخ 5/1361 با انتقال حدود 1200 تن از اسرای ارتشی، سپاهی و بسیجی که در عملیات رمضان به اسارت درآمده بودند، تأسیس شد. سرهنگ غلامعباس مدارایی به علت دارابودن بالاترین درجه نظامی در میان اسرا، به عنوان ارشد اردوگاه انتخاب شد و علی‌اصغر صالح‌آبادی به عنوان روحانی در کنار گروهی از اسرا شورای پنهان را هدایت می‌کردند. نیروهای بعثی پس از مدتی غلامعباس مدارایی را به بغداد منتقل و رضا وطن‌پرست را به عنوان ارشد اردوگاه انتخاب کردند، اما وی پس از مدتی کوتاه به علت اعتراض اسرا نسبت به عملکردش از ارشدبودن عزل و اسماعیل بخت نام طی یک همه‌پرسی توسط اسرا به عنوان ارشد اردوگاه انتخاب شد. نیروهای بعثی در آخرین روزهای آبان 1361 بحث جداسازی آسایشگاه اسرای ارتشی از بسیجی را مطرح کردند که این امر با واکنش شدید اسرا و اعتصاب آنها به مدت یک هفته و در نتیجه منجر به شورش 8/9/1361 و شهادت پنج تن از اسرا و زخمی‌شدن تعداد زیادی از آنها انجامید.
بعثیها پس از شورش مذکور اسماعیل بخت نام را به همراه تعدادی از اسرا به عنوان مسبببین این شورش به زندان منتقل و علی فرزانه را که فردی متمایل به خودشان بود، به عنوان ارشد اردوگاه انتخاب کردند.
بعثیها همزمان با عملیات والفجر مقدماتی 1000 تن از اسرای اردوگاه را به اردوگاه 2 الف و 4 موصل و 929 تن از اسرای عملیات والفجر مقدماتی را به اردوگاه 1 موصل منتقل کردند.
اسرای تازه وارد که با همان باورهای انتقلابی و مذهبی از جبهه وارد اسارت شده بودند، با تشکیل یک هسته مرکزی رهبری با همکاری غلامعلی قاسمی و گروهی از اسرا بر خلاف فشارها و محدودیت‌هایی که بعثیها با همکاری علی فرزانه در اردوگاه اعمال می‌کردند، اردوگاه را مدیریت کرده و با تشکیل کلاس‌های مختلف آموزشی در زمینه‌های قرآن، زبان انگلیسی و … با امکانات محدود، از هدررفتن فرصت‌ها جلوگیری کرده و باعث حفظ روحیه اسرا شدند. بعد از اعتراض اسرای مذهبی و انقلابی این اردوگاه نسبت به همکاری علی فرزانه با دشمن، نیروهای بعثی محمد.م را به عنوان ارشد اردوگاه انتخاب کردند. نیروهای بعثی پس از مدتی حجت‌الاسلام و المسلمین سیدعلی‌اکبر ابوترابی فرد را به همراه 50 تن از اسرای اردوگاه 7 رمادی (بین القفصین) به این اردوگاه منتقل و آنها را در بدو ورود مورد ضرب و شتم قرار دادند که حاجآقا ابوترابی بر اثر ضرب و شتم به‌شدت مجروح شد.
بعثیها با توجه به نفوذ حاجآقا ابوترابی بین اسرا و به منظور آرام نگه‌داشتن جو اردوگاه محمد. م را از ارشدبودن عزل و ایشان را به عنوان ارشد انتخاب کردند. حاجآقا در کنار پذیرش مسئولیت اردوگاه به عنوان رهبر معنوی نیز در میان اسرا پذیرفته شد. وی پس از مدت کوتاهی استعفا داد و مجدداً محمد. م به عنوان ارشد اردوگاه انتخاب شد و حاج آقا همچنان به عنوان رهبر معنوی هدایت اسرا را برعهده داشت و پس از مدتی به همراه گروهی از اسرا به اردوگاه 5 ب تکریت منتقل شد. یکی از وقایع مهم اردوگاه مجازات یکی از جاسوس‌ها بود. با شدت یافتن فعالیت‌های جاسوسان در اردوگاه 1 موصل چند تن از اسرا به منظور تنبیه رضا. ک، یکی از گوش‌های وی را در دستشویی اردوگاه بریدند. بعثیها پس از اطلاع از این واقعه گروهی از اسرا را زندانی و شکنجه کردند.
صدام پس از پذیرش قطعنامه، به منظور تبیلغات به نفع حزب بعث درصدد بردن اسرا به زیارت کربلا برآمد، اسرای این اردوگاه نسبت به این موضوع واکنش نشان دادند، اما با رسیدن پیام حاج آقا ابوترابی توسط نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب‌سرخ مبنی بر رفتن اسرا به زیات، اسرای این اردوگاه نیز به زیارت رفتند.
موج شکایت‌ها از عملکرد محمد.م و درگیری‌های متعدد اسرا با او، موجب شد تا بعثیها او را عزل و به اردوگاه 5 الف تکریت منتقل کنند. محمد سالاری پس از برگزاری انتخابات، از سوی اسرا به عنوان ارشد اردوگاه انتخاب شد و پس از مدتی به علت مخالفت با بعثیها عزل و نوروز اشتری به عنوان ارشد انتخاب شد.
اردوگاه 1 موصل در تاریخ 27/5/1369 با تبادل اسرا و بازگشت آنها به ایران منحل شد.