جلد 17 معرفی اجمالی اردوگاههای اسرای ایرانی در عراق
الف) اطلاعات شناسنامه‌اي:
عنوان كتاب: فرهنگنامه اسارت و آزادگان، جلد 17
عنوان فرعي: معرفی اجمالی اردوگاههای اسرای ایرانی در عراق
مؤلف: ده‌نمکی، مسعود
محل نشر: تهران
حروف‌چینی: رستمی، مریم
صفحه‌آرايي: رستمی، مریم
ناظر اجرايي: شیروانی، علی‌اکبر
نمونه‌خوان: اخوان، فاطمه
طراح جلد: هاشم‌زاده، سیدمیثم
تعداد صفحات: 977
نوبت چاپ: اول
قطع: وزیری
ب) منابع و مأخذ مورد بهره‌برداري در تهيه كتاب:
ـ نوع كتاب براساس عنوان و موضوع 1. تحقيقي و پژوهشي ¡ 2. خاطرات ¡ 3. رمان □ 4. ساير □
ـ روش استفاده از منابع 1. اسنادي ¡ 2. كتابخانه‌اي □ 3. اسناد شفاهي ¡
ج) اطلاعات محتوايي كتاب:
1. مندرجات كتاب:
این کتاب در 960 صفحه، چکیده‌ای از اطلاعات تمامی اردوگاهها را در بر می‌گیرد که معرفی اجمالی از مجموعه اردوگاهها با سر فصل‌های تاریخچه اردوگاه، بررسی ترکیب جمعیتی اسرای اردوگاه، بررسی ساختار فیزیکی و شرایط اقلیمی اردوگاه، بررسی روند از اسارت تا اردوگاه، مجموعه گزارش‌های صلیبسرخ تشکیلات فرماندهی بعثی اردوگاه، تشکیلات فرماندهی اسرای ایرانی اردوگاه، جدول برخی از چهرههای شاخص و معروف اردوگاه و جدول شهدا و متوفیان اردوگاه می‌باشد.
2. زمان دربرگيرنده كتاب: 23/3/1361 تأسیس ـ 27/5/1369 انحلال اردوگاه
3. همکاران تحقیق: مؤسسه فرهنگی هنری راهیان هنر انقلاب اسلامی
4. سایر توضیحات ضروری (در صورت نیاز): ـ
مقدمه‌ای بر گام ششم، مجموعه کتب اردوگاهی از فرهنگنامه اسارت و آزادگان
نگارنده بر این باور است که به تعداد افرادی که در اسارت بوده‌اند روایت و تعریف در مورد شرایط حاکم بر روند اسارت و تبعات آن وجود دارد و نگاه به حوادث تلخ و شیرین آن متفاوت و متعدد است. آنچه که تاکنون در حوزه فرهنگ شفاهی و خاطره‌نویسی صورت پذیرفته است روایت فردی و گاهی حتی تحلیل‌های شخصی به وقایع و یا مسائل موضوعی اسارت و آزادگان بوده است و نه نگاه جمعی و جامع.
حتی اگر این دایره بررسی را از مجموعه کل اسرا کوچکتر کنیم، خواهیم دید روایت افراد درگیر در مسئله اسارت که مورد ثبتنام صلیبسرخ قرار گرفته‌اند با روایت و تعریف اسرایی که جزو مفقودین بوده‌اند بسیار متفاوت و گاهی متناقض است. بحث‌هایی از قبیل فرماندهی و رهبری در اردوگاه، مسائل مربوط به فرار و یا مقاومت و یا پذیرش قوانین ظالمانه زندانبان‌های بعثی، با وجود صورت مسئله یکسان جواب‌های متفاوت خواهد داشت. به همین دلیل نگاهی جامع و از بیرون به مسئله اسارت می‌تواند به یک دریافت و تعریف بی‌غرض به مسائل اسارت کمک کند. برای دریافت شرایط حاکم بر یک اردوگاه گاهی موارد بررسی همه قاطع‌ها و یا حتی همه آسایشگاه‌ها برای حصول یک نتیجه درست ضروری است. روایت جمعی از حوادث و ارائه نقطه نظرات راویان متعدد و از زوایای مختلف می‌تواند ما را در ارائه شناختی بی‌پیرایش از شرایط و واقعیت‌های دوران اسارت کمک کند.
در مجموعه کتب اردوگاهی و یا اردوگاه نگاری که متفاوت از خاطره‌نویسی فردی خواهد بود در بررسی هر اردوگاه، یازده سرفصل اصلی وجود دارد که وجود آنها در تمامی اردوگاهها و زندان‌ها عمومیت دارد، مگر این‌که برخی از سرفصل‌ها مانند سرفصل پنجم که مربوط به مجموعه گزارشات صلیبسرخ درباره اردوگاه می‌باشد به دلیل مخفی بودن اردوگاه‌هایی که هیچ‌گاه مورد بازرسی نیروهای صلیبسرخ قرار نگرفته باشند، مورد بررسی قرار نگرفته و یا سرفصل و یا بندی وجود داشته باشد که اطلاعات لازم در مورد آن به‌دست نیامده باشد و ممکن است در چاپ‌های بعد تکمیل گردد؛ لذا الگوی ثابتی از نگارش سرفصل‌ها و سؤالات و بندها در همه کتاب‌ها آمده است که محققان مجموعه، این اطلاعات را بدون تحلیل و قضاوت در آن بندها و سرفصل‌ها تنظیم کرده و یا در صورت عدم وجود اطلاعات لازم و کافی از آن بند عبورکرده‌اند، لذا عدم وجود مطلب در برخی بندها که تیتر آنها ذکر شده است عامدانه و برای تکمیل آن بندها در چاپ‌های بعدی توسط مخاطبان آزاد می‌باشد.
سعی شده است ابتدا در هر اردوگاه چهرههای شاخص و تأثیرگذار در دسترس و حاضر به همکاری، مورد مصاحبه قرار گیرند و پس از کسب اطلاعات موثق اولیه منابع متعدد دیگر برحسب موضوع و تخصص جهت تکمیل اطلاعات، مورد رجوع و مصاحبه قرار گیرند.
برای تکمیل اطلاعات و تشخیص صحت و سقم مطالب مربوط به هر اردوگاه چهار دسته اطلاعات مورد تجزیه و تحلیل و مقایسه قرار گرفته‌اند که عبارتند از:
1ـ مجموعه گزارشات صلیبسرخ در صورت وجود و دسترسی
2ـ اسناد شفاهی یعنی منابع مورد مصاحبه
3ـ کتب منتشر شده توسط آزادگان که حاوی اطلاعات و خاطرات مربوط به اردوگاه بوده است
4ـ خاطرات و اسناد منتشر شده در جراید کثیرالانتشار
تطبیق حجم عظیمی از اسناد و مطالب برای به‌دست آمدن اطلاعات دقیق و درست علی‌رغم این‌که کار پرزحمت و طاقت‌فرسایی بوده است، ولی در طول بیست‌سال گذشته جزو اصول راهبردی ما بوده است تا در حد امکان اطلاعاتی دقیق در اختیار محققان قرار گیرد. سرفصل‌های در نظر گرفته شده برای هر اردوگاه و دلایل اختصاص سرفصل‌ها بدین شرح است:
فصل اول: تاریخچه اردوگاه
این فصل از این جهت حایز اهمیت می‌باشد که اردوگاههای موجود در کشور عراق به اسامی گوناگون نام و شماره‌گذاری شده بودند. بعثی‌ها برحسب نام استان‌هایی که اردوگاه در آن استان واقع شده بود اردوگاهها را نام‌گذاری می‌کردند و در موارد دیگر برحسب کاربرد اردوگاه از قبیل نوع ترکیب جمیعتی اسرا، اسامی مانند اردوگاه «مشاکل»، «حرس خمینی»، «اطفال» و …
این نام‌گذاری‌ها در کنار اسامی و شماره‌هایی که توسط بازرسان صلیبسرخ برحسب معیارهای مدنظر خود و از1 تا 20 انجام می‌دادند قرار می‌گرفت.
خود آزادگان نیز برای هر اردوگاه اسامی متعددی انتخاب می‌کردند. مانند اردوگاه «خیبری‌ها» برحسب نام عملیاتی که رزمندگان آن عملیات به اسارت در آمده بودند و یا اردوگاه «رهبران» برحسب ترکیبی از رهبران اردوگاههای مختلف که به یکی از اردوگاههای تکریت منتقل شده بودند و یا اردوگاه «موصل کوچک» یا «بزرگ» برحسب اندازه و وسعت اردوگاه و یا نام‌گذاری با تلفظ و لهجه ایرانی مانند «عنبر» به جای الانبار و یا «بین‌القفسین» به علت واقع شدن بین دو اردوگاه.
گروه‌های جمعیتی ورودی و خروجی از اردوگاه و ترکیب جمعیتی آنها و دلیل نقل و انتقال‌ها از اردوگاهها در به‌دست آوردن اطلاعات صحیح از شرایط حاکم بر اردوگاه و رصد افراد، در پژوهش‌های دقیق‌تر جزو بندهای مهم این فصل می‌باشد که به‌ترتیب عبارتند از:
1. نام و وجه‌تسميه اردوگاه
2. مروري اجمالي بر تاريخچه اردوگاه از تأسيس تا انحلال اردوگاه
3. مروري بر روند جابه‌جايي‌‌ها ـ ورودی و خروجی‌های گروهی اسرا از اردوگاه
1/3. نمودار جابه‌جايي‌های اسرا
2/3. جدول و توضيح کم و کیف آزادگان واردشده به اردوگاه
3/3. جدول و توضيح کم و کیف آزادگان خارج‌شده از اردوگاه
فصل دوم: بررسی ساختار جمعیتی آزادگان اردوگاه
در این فصل، ساختار جمعیتی اسرای اردوگاه از لحاظ نوع و نام یگان‌های رزمی و یا ترکیب سنی و مذهبی و اعتقادی و همچنین براساس عضویت و قومیت‌ها مورد بررسی قرار گرفته است.
فهرست اسامی و تصاویر همه کسانی‌که در این اردوگاه بوده‌اند با ضریب خطای پایین، از بندهای بسیار مهم است که تنظیم آن از سخت‌ترین کارهای این مجموعه بوده است. البته در هر کتاب نیز نحوه به‌دست آوردن اسامی اسرای هر اردوگاه تشریح شده است. بندهای مهم این سرفصل عبارتند از:
1. جدول توضیح اجمالی ترکیب جمعیتی اسرای اردوگاه
2. توصیف تفصیلی ترکیب جمعیتی اسرای اردوگاه
1/2. ترکیب عضویتی اسرا
2/2. ترکیب جمعیتی اسرا از جهت عضویت در یگان‌ها، لشکرها و عملیات‌های به اسارت درآمده
3/2. ترکیب اسرا از جهت چگونگی باورهای اعتقادی و سیاسی
4/2. ترکیب قومیتی اسرا
5/2. ترکیب سنّی اسرا
6/2. ترکیب جنسیتی اسرا
7/2. وضعیت ثبت نام اسرا توسط صلیب سرخ
3. تشریح ترکیب جمعیتی اسرای هر قاطع یا آسایشگاه
4. شرح مراحل استخراج آمار نهایی اسرا و فهرست اسامی آزادگان اردوگاه
1/4. روند تهیه فهرست اسامی آزادگان اردوگاه
2/4. فهرست اسامی و مجموعه تصاویر آزادگان اردوگاه
فصل سوم: بررسی ساختار فیزیکی و شرایط اقلیمی اردوگاه
در این فصل با تعیین دقیق موقعیت جغرافیایی اردوگاه و ترسیم نقشه‌ها و کروکی‌ها و تصاویر سه بعدی از اردوگاهها و تشریح شرایط آب و هوایی و اقلیمی، سعی شده است مخاطب به درکی نزدیک به واقعیت از شرایط فیزیکی اردوگاهها برسد و در حین خواندن خاطرات بتواند تصویری درست در ذهن خود داشته باشد و یا فیلم‌سازان و دکوراتورها در طراحی اردوگاهها برای ساخت فیلم‌ها و یا موزه‌ها اطلاعات جامع و رسایی داشته باشند.
بندهای اصلی این فصل عبارتند از:
1. موقعیت جغرافیایی اردوگاهها
1/1. موقعیت استان الانبار در نقشه عراق
2/1. نقشه استان و توضيح اجمالی تركيب جغرافیایی بومی و جمعیتی استان
3/1. موقعیت اردوگاهها و عوارض طبیعی اطراف آنها در استان و توصیف موقعیت اردوگاه نسبت به سایر اردوگاهها
2. شرایط اقلیمی استان و اردوگاه
3. ترکیب ساختار فیزیکی اردوگاه
1/3. نمای سه‌بعدی اردوگاه
2/3. توضيح تفصیلی ساختار فیزیکی و تشریح جزئیات پلان اردوگاه
3/3. نقاشی و عکس‌های موجود از اردوگاه
فصل چهارم: بررسی روند از اسارت تا اردوگاه اسرا
در این فصل، اسرا براساس گروه‌های جمعیتی که برحسب توالی زمانی اسارت به اردوگاهها منتقل شده‌اند دسته‌بندی شده و نوع عملیات و یا پدافند و شرایطی که این گروه‌ها به اسارت درآمده‌اند مورد تحلیل قرار گرفته شده است و همچنین شرح وقایع مهمی که از لحظه اسارت تا انتقال به اردوگاه بر این گروه از آزادگان گذشته است برای هر گروه بهطور مجزا ذکر گردیده است.
اهمیت بررسی این فصل بدین جهت می‌باشد که عموماً در خاطره‌نویسی و یا ثبت وقایع دوران اسارت، اغلب اتفاقات داخل اردوگاهها مورد توجه قرار می‌گیرد و حال آن‌که یک رزمنده از لحظه اولیه اسارت تا انتقال به اردوگاه و در طی مراحل مختلف اسارت از نوع و نحوه اسارت و تفتیش، بازجویی و انتقال به عقبه یا زندان و بیمارستان، شاهد وقایع مهمی بوده که بهطور منسجم در هیچ مجموعه‌ای مورد مطالعه قرار نگرفته است. در اهمیت این فصل و بحث همین بس که هزاران تن از رزمندگان اسیر ما، در طی همین مراحل به شهادت رسیده‌اند و اکثراً جزو مفقودین محسوب گردیده‌اند.
عناوین بندهای مورد بررسی قرار گرفته در این فصل بدین شرح است:
1. جدول وضعيت تركيب جمعيتي اسراي اردوگاه از حيث مقاطع زماني و موقعيت به اسارت درآمدن رزمندگان یا اسرای شخصی
2. تشريح روند از اسارت تا اردوگاه اسراي مقاطع مختلف اردوگاه
1/2. تشريح روند از اسارت تا اردوگاه
الف) توصيف عملیات یا پدافند و عمل نظامی منجر به اسارت اين گروه از رزمندگان
1/ الف) مقدمه‌ای پیرامون عملیات نظامی مورد بررسی
2/ الف) مكان جغرافيايي عمليات نظامي
3/ الف) نحوه انجام تا پایان عملیات
4/ الف) سازمان رزم
5/ الف) نقشه‌های منطقه عملیاتی
6/ الف) نتایج عملیات
ب) تشریح روند اسارت جمعی رزمندگان یا افراد شاخص این عمليات با ذكر علل و نحوه اسارت با استناد به
خاطرات آزادگان
پ) اسامی و آمار اسرای ایرانی این عملیات
ت) چهرههای شاخص و فرماندهان اسیر شده در این عملیات
ث) توضيح اجمالی روند حوادث از لحظات اوليه اسارت تا انتقال اسرا به اردوگاه با استناد به خاطرات آزادگان
ج) وقایع از اسارت تا اردوگاه شامل وقايع طي‌شده در جبهه ـ عقبه‌ها ـ زندان ـ مسیر انتقال به اردوگاه
1/ج) جدول فهرست وقایع
2/ج) شرح وقایع به ترتیب تاریخ وقوع
چ) اسناد، عکس‌ها و روزنامه‌های مربوط به اسرای عملیات
ح) شهدای از اسارت تا اردوگاه
1/ح) جدول فهرست اسامی شهدا به همراه تاریخ و مکان شهادت
2/ح) توضیح در مورد هریک از اسامی، نحوه شهادت و خاطرات مربوط به شهادت رزمندگان و اسرا در مسیر انتقال به اردوگاه
فصل پنجم: مجموعه گزارش‌های صلیبسرخ
در طول جنگ تحمیلی و سال‌های پس از آن و تا زمان تبادل آخرین نفر از اسرای ایرانی رژیم بعثی به دلایل متعدد امنیتی و سیاسی و نظامی اجازه بازدید از تعدادی از اردوگاه را به بازرسان صلیبسرخ نداد و فقط تعدادی از آنها مورد بازرسی قرار گرفتند. بازرسان صلیبسرخ جهانی پس از ورود به هر اردوگاه و خروج از آن گزارشی را تنظیم می‌کردند. رونوشت این گزارش‌ها تهیه و پس از ترجمه به صورت فصلی مجزا برای هر کمپ آمده است.
برای تعدادی از کمپ‌ها نیز که مورد بازدید صلیب واقع شده، ولی گزارش از آنها به دست نیامده، بنابر اظهارات آزادگان به بندهای مربوط به سرفصل پرداخته شده است.
برای کمپ‌ها و زندان‌هایی که هیچ‌گاه مورد بازرسی نیروهای صلیب واقع نشدند و به اردوگاه مفقودین مشهور شده‌اند نیز مطلبی به اشاره نگاشته شده است.
گزارش‌های صلیبسرخ در پاره‌ای از موارد جانبدارنه و اغراق‌آمیز است، اما برای تطبیق اسناد شفاهی و مستندات قانونی حائز اهمیت می‌باشد.
بندهای کلی مربوط به این سرفصل‌ها بدین شرح است:
1. تشریح روند بازدید نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ از اردوگاه، ثبت نام اسرا و پیامدهای آن
2. جدول ثبت دفعات و زمان‌های حضور نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ در اردوگاه
3. مشروح متن گزارش‌های نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و وقایع مهم هر بازدید
4. فهرست اسامی نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ با ذکر دفعات حضور در این اردوگاه
5. معرفی چهرههای شاخص نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و خاطرات آزادگان اردوگاه از آنها
6. چگونگی برخورد و نحوه تعامل اسرا با نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و خاطرات مرتبط با آنها
7. نحوه تعامل و برخورد نیروهای بعثی قبل، حین و بعد از حضور بازرسان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ
8 . نحوه تعامل و چگونگی همکاری نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ با نیروهای بعثی
9. نگرش و نحوه تعامل نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ با اسرای ایرانی
فصل ششم: بررسی تشکیلات فرماندهی بعثی اردوگاه
اهمیت بررسی این فصل زمانی آشکار می‌شود که بدانیم بدون شناخت از روحیات و اخلاقیات و باورهای دشمن بعثی و به‌ویژه زندانبانان اردوگاهها نمی‌توان پی به ابعاد مشقات و تألمات دوران اسارت عزیزان آزاده پی برد. گرچه در مجموعه کتب موضوعی بهطور ویژه به تحلیل شخصیت افراد ارتش بعث و روح کلی حاکم بر رفتار زندانبانان اردوگاهها خواهیم پرداخت، اما در این فصل ساختار تشکیلات فرماندهی و معرفی افراد دشمن در هر اردوگاه در دستور کار قرار دارد.
در اهمیت شناخت دشمن بعثی و به‌ویژه زندانبابان اردوگاهها شاید رساترین جمله را مرحوم علامه محمدتقی جعفری گفته باشند که در توصیه‌ای از آزادگان می‌خواهند تا این تألمات و سختی‌ها و ددمنشی‌ها را بیان کنند تا مردم باور کنند در کربلا اجداد این قوم با اسرای اهل بیت چه کردند.
البته با مطالعه این فصل مشخص می‌شود که در عین کثرت و حجم وحشی‌گر‌ها و ددمنشی‌های دشمن، بوده‌اند انگشت‌شمار سربازان و یا حتی فرماندهان اردوگاه‌هایی که پایبند به برخی اصول اخلاقی و انسانی بوده‌اند که البته جزو استثنائات محسوب می‌شوند.
بندهای مورد بررسی قرار گرفته در این فصل عبارتند از:
1. تشریح روند کلی تغییر و تحولات فرماندهی بعثی اردوگاه
1/2. نمودار تشکیلاتی کادر بعثی نگهداری اسرای اردوگاه
2/2. تشریح تعداد فرماندهان، افسران، درجه‌داران، سربازان و سایر کادرهای درمانی و خدماتی اردوگاه
3. جداول مربوط به كادر نگهداري اسراي اردوگاه و معرفی آنها
1/3. فرماندهان
2/3. افسران استخبارات و درجه‌داران
3/3. سربازان
4/3. کادر امور اداری اردوگاه
5/3. کادر امور درمانی اردوگاه
6/3. کادر سایر امور اردوگاه
فصل هفتم: تشکیلات فرماندهی اسرای ایرانی اردوگاه
طبق قانون ژنو و اصول آموزشی نظام سربازی در صورت اسارت نیروها فرد واجد بالاترین درجه نظامی در بین اسرا، به عنوان ارشد و فرمانده اردوگاه از جانب اسرا و حتی دشمن و نیروهای صلیب شناخته می‌شود. گرچه این مکانیسم در پاره‌ای از زندان‌ها و اردوگاهها عملی می‌شد، اما عمومیت نداشت و دلایل مختلفی برای این امر وجود داشت که در کتاب ویژه خود در مجموعه کتب اردوگاهی و بررسی الگوهای فرماندهی و مدیریت در اسارت، نقد هرکدام از این الگوها و نقش منحصربه‌فرد سید آزادگان مرحوم حجت‌السلام ابوترابی و … مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
با مطالعه این فصل در اردوگاهها عظمت شخصیت و قدرت مدیریت و تدبیر گروهی از آزادگان برای مخاطب نمایان خواهد شد که متأسفانه در گذر زمان و بعد از آزادی از ظرفیت مدیریت آنها در کشور استفاده نشده و بسیاری از آنها در مظلومیت و عزلت زندگی کرده و یا بدرود حیات گفته‌اند. باشد که با انتشار این مجموعه از کتب، این چهرههای ناشناخته مورد تفقد قرار گرفته و اصول مدیریت و فرماندهی اردوگاهها مورد مطالعه جدی قرار گیرد. بندهای مهم و عمومی این سرفصل عبارتند از:
1. شرح اجمالی روند شکل‌گیری ساختار فرماندهی و تشکیلات ایرانی اداره اردوگاه و الگوهای مدیریتی حاکم بر اردوگاه
2. جدول ترتیب زمانی الگوهای مختلف مدیریتی و فرماندهی ایرانی حاکم بر اردوگاه
3. شرح تفصیلی الگوهای مختلف مدیریتی و فرماندهی ایرانی حاکم بر اردوگاه در ادوار مختلف
1/3. توضیح اجمالی الگوهای فرماندهی در این دوره
2/3. نحوه انتخاب فرمانده یا رهبران
3/3. دلایل انتخاب یا انتصاب فرد به فرماندهی
4/3. بررسی چگونگی مقابله یا تعامل متقابل فرماندهی ایرانی این دوره با فرماندهی بعثی
5/3. مهم‌ترین وقایع این دوره فرماندهی
6/3. مکانیسم‌های اعمال مدیریت فرماندهی در مورد مسائل و وقایع مختلف هر دوره
7/3. ویژگی‌ها، آسیب‌شناسی و نقد فرماندهی این دوره
8/3. دلایل و نحوه عزل یا تعویض فرمانده در این دوره
4. نمودار درختی کادر تشکیلاتی فرماندهی و مدیریت اسرای ایرانی اردوگاه در ادوار مختلف
5. جدول اسامی رهبران معنوی، اعضای شورای رهبری، ارشد اردوگاه، قاطع‌ها، آسایشگاه‌ها و مسئولان کارگروه‌های تخصصی و عمومی
6. جدول و فهرست اسامی مسئولان و اعضای کارگروه‌های تخصصی و عمومی با ذکر مقدمه‌ای بر تاریخچه شکل‌گیری و شرح وظایف و عمده‌ترین فعالیت‌های مرتبط با هرگروه
1/6 . کارگروه آموزشی
2/6 . کارگروه خدماتی
3/6 . کارگروه خبری
4/6 . کارگروه درمانی
5/6 . کارگروه فرهنگی
6/6 . کارگروه ورزشی
فصل هشتم: معرفی برخی از چهرههای شاخص و معروف اردوگاه
اختصاص فصلی به معرفی برخی از چهرههای شاخص اردوگاه بدین جهت است که بسیاری از این افراد در وقوع برخی اتفاقات و یا جریان‌سازی‌ها نقش مهمی داشته‌اند. این گروه از چهره‌ها فارغ از ارزش‌گذاری و به صرف شهرت و مؤثر بودن در نوع کاری که انجام داده و یا در آن دخیل بوده‌اند، معرفی شده‌اند. اسامی آنها از طرق مختلف مانند معرفی توسط سایر آزادگان و یا استنتاج محققان اردوگاه به‌دست آمده است. البته چهرههای مؤثر و شاخص دیگری نیز بوده‌اند که یا برای انجام مصاحبه در دسترس ما نبوده‌اند یا تمایل به مصاحبه نداشته‌اند.
البته اطلاق چهره شاخص به معنی مثبت بودن فرد نبوده، بلکه حتی نیروهای با‌سابقه منفی نیز به عنوان چهرههای مشهور اردوگاه مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. سرنوشت برخی از این چهرههای مثبت و یا منفی قابلیت این را دارد که کتاب مفصلی درباره آنها نگاشته شود، اما بضاعت و فرصت ما این اجازه را نمی‌داد. در این فصل یا این بندها به عنوان رئوس مطالب مواجه خواهید شد:
1. جدول فهرست اسامی برخی از چهرههای شاخص و معروف اردوگاه
2. معرفی تفصیلی برخی از چهرههای شاخص اردوگاه
1/2. مشخصات فردی آزاده
2/2. مروری بر زندگی‌نامه آزاده از تولد تا اسارت
3/2. مروري اجمالی بر نحوه اسارت و چگونگی طی دوران اسارت
1/3/2. شرح تفصیلی نحوه اسارت
2/3/2. بازتاب خبر اسارت یا مفقود شدن در کشور و بین خانواده
3/3/2. جدول طی مراحل مختلف دوران اسارت
4/3/2. شرحی اجمالی بر هریک از دوره‌های اقامت در زندان‌ها، اردوگاهها و زمان آزادی فرد
4/2. شرح تفصیلی علت اشتهار و شاخص بودن در اردوگاه
5/2. مروری اجمالی بر زندگی‌نامه آزاده بعد از آزادی
6/2. اسناد مرتبط به آزاده
فصل نهم: شهدا و متوفیان اردوگاه
از لحظات اولیه اسارت رزمندگان، دشمن بعثی با برخوردهای غیرانسانی اقدام به شهادت رساندن برخی مجروحان اسیر و یا اعدام دسته‌جمعی در جبهه می‌کرد و یا در لحظات انتقال به عقبه و یا در بازجویی‌ها و قبل از این‌که توسط بازرسان صلیبسرخ مورد ثبتنام واقع شوند بر اثر شکنجه در معرض خطر شهادت قرار می‌گرفتند گروهی نیز در اردوگاهها به دلیل درگیری و یا تألمات ناشی از شکنجه‌ها و شرایط سخت اسارت و یا بیماری‌ها به شهادت می‌رسیدند و البته گروهی نیز به علت بیماری و کهولت سن و یا حتی برخی موارد مشکلات روحی و روانی ناشی از اسارت، اقدام به خودکشی می‌کردند که البته این مورد به اذعان کارشناسان صلیبسرخ جامعه آماری بسیار پایینی را در اردوگاهها نسبت به سایر جنگ‌ها داشته است.
در این فصل سعی شده اسامی و برخی مشخصات شهدا و متوفیان اسارت و اردوگاهها دسته‌بندی شوند و البته نهادهای مسئول در قبال شهدا و مفقودین، براساس اسامی اعلام شده می‌توانند در تکمیل‌شدن اطلاعات این بخش از کتب و یا چاپ کتبی با مضمون شهدای اسارت اقدام شایسته‌ای انجام دهند. رئوس بندهای مختلف این فصل عبارتند از:
1. جدول فهرست اسامی شهدا و متوفیان اردوگاه
2. معرفی تفصیلی شهدا و متوفیان اردوگاه
1/2. مشخصات فردی شهید
2/2. شرح تفصیلی زندگی‌نامه شهید از تولد تا اسارت
3/2. مروری بر طی دوران اسارت شهید
4/2. بررسی علت و نحوه شهادت یا وفات در اردوگاه
5/2. بررسی سرنوشت پیکر شهید و محل و زمان و چگونگی بازگرداندن پیکر شهید به کشور
6/2. اسناد
3. شهدای گمنام
فصل دهم: تقویم اردوگاهی
فصل دهم کتاب‌های اردوگاهی براساس توالی زمان وقایع و خاطرات آزادگان و منابع مورد مصاحبه قرار گرفته تنظیم گردید و سعی شده است که این خاطرات امری شخصی نبوده و در مورد اتفاقات مهم، راویان متعدد به بیان خاطرات هرچند کوتاه بپردازند.
مبنای تنظیم توالی زمان وقایع، تأیید جمعی اسرا و تطبیق با اسناد صلیبسرخ و یا استنتاج محققان و کارشناسان کمپ بوده است.
در ابتدای هر واقعه به‌صورت تیتروار عنوان هر واقعه و منابع خبری واقعه و همچنین روایت خبری از زبان سوم شخص با استناد به سخنان راویان بدون هیچ‌گونه قضاوت و تحلیل درج شده است.
این فصل دو بند عمده شامل فهرست وقایع و شرح وقایع را دارد. همچنین وقایعی که تاریخ دقیق آنها مشخص نشده است در آخر هر ماه و یا سال ذکر شده است.
فصل یازدهم: آلبوم اردوگاهی
در این فصل با جمع‌آوری عکس‌های مربوط به اسارت و اردوگاه و تبادل و آزادی و عکس‌های پس از آزادی اسرای هر اردوگاه سعی شده است حس و حال اردوگاه در یک آلبوم تصویری روایت شود. مسلماً فقط اردوگاه‌هایی که مورد بازرسی صلیبسرخ واقع شده‌اند و جزو اردوگاههای مفقودین نبوده‌اند واجد عکس‌های اردوگاهی هستند. البته سعی شده است با درج تصاویر تبادل و یا آزادی و بعد از آزادی آزادگان این گونه اردوگاهها نیز در این فصل روایت تصویری شوند.
بسیاری از این تصاویر با مشقت و با ابتدایی‌ترین امکانات در طول سال‌ها جمع‌آوری شده، البته هزاران قطعه عکس در آلبوم‌های شخصی آزادگان می‌باشد که متأسفانه در جمع‌آوری رونوشت از این تصاویر اقدام عمده‌ای صورت نپذیرفته است.
بندهای این فصل عبارتند از:
1. عكس‌ها و تصاویری از لحظات اسارت تا انتقال اسرا به اردوگاه
2. عكس‌هاي اردوگاهي
3. عكس‌هاي زيارت عتبات
4. عكس‌هاي آزادي و تبادل
5. عكس‌هاي دوران پس از آزادي
فصل دوازدهم: فهرست‌کارشناسان و منابع اردوگاه
در طول سال‌ها فعالیت برای جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات، گروهی به‌عنوان محقق و گروهی به عنوان کارشناس آزاده فعالیت مستمری با این دفتر داشته‌اند که اسامی آنها در دو بخش محققین و کارشناسان آزاده که مورد مصاحبه حضوری و یا مکتوب و یا غیرحضوری واقع شده‌اند در این فصل ذکر گردیده است.
با تطابق اطلاعات کتاب با سایر منابع مکتوب مانند کتب و نشریات منتشر شده و یا گزارش‌های صلیب، اسامی این منابع در دو بخش دیگر این فصل ذکر گردیده است که در چهار گروه بدین ترتیب معرفی گردیده‌اند.
1. اسامی محققان
2. اسامی کارشناسان و آزادگان مورد مصاحبه
3. فهرست اسامی کتبی که از اطلاعات آنها در نگارش این کتاب استفاده شده
4. مجموعه گزارش‌های کمیته بین‌المللی صلیبسرخ مرتبط با اردوگاه
مروری بر روند تأسیس اردوگاههای اسرای ایرانی در عراق
جنگ تحمیلی عراق علیه ایران در تاریخ 31/6/1359 در پی حمله عراق به مناطق مرزی کشورمان آغاز شد و هشت سال به طول انجامید.
بمباران بسیاری از مناطق مرزی کشور منجر به جراحت و شهادت تعداد زیادی از مردم و رزمندگان ایرانی شد و در طول دوران هشت سال حدود 42000 تن از رزمندگان و ساکنان شهرهای مرزی به اسارت نیروهای دشمن درآمدند که این 42000 تن در یک تقسیم‌بندی کلی به دو گروه عمده اسرای ثبتنام شده توسط کمیته بین‌المللی صلیبسرخ و اسرای مفقودالاثر تقسیم می‌شوند. گروه اول؛ اسرایی بودند که پس از گذراندن مراحل مختلف بازجویی و شکنجه در زندان‌های موقت و مدتی پس از ورود به اردوگاه اصلی، مورد بازدید نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیبسرخ قرار گرفته و ثبتنام می‌شدند که در پی این ثبتنام، با پرکردن برگة نامه‌ای که بازرسان کمیته صلیبسرخ در اختیار اسرا قرار می‌دادند و ارسال آن به هلال احمر ایران، خانواده اسرا را از سرنوشت و اسارت آنان آگاه می‌ساختند و اسرا نیز تا پایان اسارت از این طریق با خانواده‌های خویش در ارتباط بودند. نیروهای بعثی نیز پس از ثبتنام هر اسیر، وظایفی برعهده داشتندکه مهم‌ترین و اصلی‌ترین آنها حفظ جان آنان بود که این امر شرایط روحی اسیر را تا حدودی در وضع بهتری نسبت به اسرای مفقود و ثبتنام نشده قرار می‌داد. از تعداد اسرای ایرانی ذکرشده، تقریباً25000 تن مورد ثبتنام کمیته بین‌المللی صلیبسرخ قرار گرفته بودند.
گروه دوم؛ اسرای مفقودالاثر بودند که آنها نیز به دو گروه تقسیم می‌شوند: دسته اول، اسرایی که در همان روزهای ابتدایی جنگ به اسارت درآمده و به زندان‌های عراق منتقل شده بودند (توضیح در رابطه با این زندان‌ها در ادامه خواهد آمد) و دشمن از معرفی این افراد به علت شاخص بودن درجه و عضویت یا داشتن سمت و مسئولیت لشکری و یا کشوری به کمیته بین‌المللی صلیبسرخ خودداری کرده بود. بخش عمده این گروه از اسرا؛ افسران و خلبانان ارتش جمهوری اسلامی ایران بودند که از جمله این خلبانان می‌توان شهید حسین لشگری، عبدالمجید فنودی، محمدابراهیم باباجانی و محمود محمودی را نام برد. شهید محمدجواد تندگویان نیز که در زمان جنگ و به اسارت درآمدن وزیر نفت بود؛ از جمله اسرای مفقودالاثری بود که تا زمان شهادت نیز در زندان‌های مخفی دشمن به نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیبسرخ معرفی نشد.
گروه دوم از اسرای مفقودالاثر، اسرایی بودند که در اواخر سال 1365 و اوایل سال 1367 به اسارت درآمدند و به اردوگاه اصلی نیز انتقال یافتند، اما دشمن بنا بر دلایل نامعلوم، آنها را به کمیته بین‌المللی صلیبسرخ معرفی نکرد. این گروه در مدت اسارت خود شرایط سخت و طاقت‌فرسایی داشتند و حتی از داشتن کمترین امکانات محروم بودند که در پی این گمنامی، دشمن بی‌هیچ واهمه و ترسی به بدترین شکل به شکنجه و آزار آنها مبادرت می‌کرد. در رابطه با شرایط کلی اسرا نکته حائز اهمیت دیگر، شرح مکان نگهداری اسرا است، اسرا مدت اسارت خود را یا در زندان‌ها و یا در اردوگاههای عراق به سر می‌بردند. زندان‌ها به دو گروه دائم و موقت تقسیم می‌شود، تمامی اسرا پس از اسارت به نزدیک‌ترین پادگان یا مدارس مرزی در عقبه و سپس به زندان‌های معروف عراق منتقل و شرایط سخت و طاقت‌فرسایی را همراه با شکنجه و بازجویی متحمل شده و پس ازتخلیه اطلاعاتی به اردوگاه منتقل می‌شدند. تنها 57 تن از اسرا که از افسران نیروی دریایی، زمینی و هوایی ارتش جمهوری اسلامی بودند، تمام مدت دوران چند ساله اسارت خود را در زندان‌های دایم به سر بردند.
از معروف‌ترین زندان‌هایی که رژیم بعث عراق برای نگهداری دائم و موقت اسرای ایرانی در نظر گرفته بود، می‌توان ساختمان هتل الرشید، زندان عمومی ابوغریب، پادگان نظامی و مدرسه‌ای در العماره، پادگان الرشید (دژبان مرکز) و پادگان‌های مختلف در بصره را نام برد.
اردوگاههای اسرا که درواقع، محل اصلی نگهداری آنها محسوب می‌شدند، در پنج شهر از پنج استان عراق واقع‌شده بودند؛ شهر رمادی در استان الانبار، شهر موصل در استان نینوا، شهر تکریت در استان صلاح‌الدین و شهر بعقوبه در استان دیالی و اردوگاهی در استان بغداد به نام اردوگاه نهروان، هریک از این شهرها دارای یک منطقه نظامی بودند و درآن منطقه نظامی چندین اردوگاه وجود داشت که این اردوگاهها قبل از ورود اسرای ایرانی، قرارگاه و یا پادگان سربازان بعثی محسوب می‌شد و با شروع جنگ تحمیلی و اسارت رزمندگان ایرانی به محل نگهداری اسرا اختصاص داده شدند. نکته حائز اهمیت این است که بعثی‌ها اسرا را به دلایل امنیتی در مناطقی اسکان داده بودندکه ساکنان آن اغلب سنی‌نشین و تفکر غالب آنها گرایش جانبدارانه به حزب بعث بوده است. در مجموع 21 اردوگاه در عراق و در استان‌های ذکر شده تشکیل شد که شش اردوگاه در استان الانبار، چهار اردوگاه در استان نینوا، نُه اردوگاه در استان صلاح‌الدین، یک اردوگاه در استان دیالی و یک اردوگاه در استان بغداد بود که در ادامه روند شکل‌گیری آنها شرح داده شده است.
با تهاجم نیروهای دشمن با توان نظامی بسیار بالا و در مقابل، عدم آمادگی دفاعی رزمندگان ایرانی، نیروهای بعثی به سرعت به خاک ایران رسیده و برخی شهرها را در محاصره خود قرار دادند که در این میان تعدادی از رزمندگان اعم از ارتشی، سپاهی و نیروهای ژاندارمری که در مناطق مرزی انجام وظیفه می‌کردند و تعدادی از نیروهای مردمی و شخصی که به صورت خودجوش در مقابل دشمن ایستاده بودند و همچنین بسیاری از ساکنان مناطق قصرشیرین و … به اسارت درآمدند و به زندان‌های موقت فرستاده شدند. بعثی‌ها که تا آن زمان تجربه چندانی نداشتند اسرا را بدون بازجویی‌های منسجم و پس از چند روز حضور در زندان موقت، به پادگانی در منطقه نظامی شهر رمادی منتقل کردند و بدین‌ترتیب اولین اردوگاه اسرای ایرانی که ترکیبی از افراد با باورها و عقاید مختلف بود و شباهتی به اردوگاه اسرای جنگی نداشت، در مهرماه 1359 تأسیس و به اردوگاه رمادی معروف شد، در مدت چند روز نیز ظرفیت اردوگاه که حدود 1200 تن بود، تکمیل شد. اسارت تعداد دیگری از رزمندگان ایرانی و همچنین ساکنان مناطق جنوب کشور؛ همچون آبادان و خرمشهر، منجر به تأسیس اردوگاهی در منطقه نظامی موصل در شهر موصل واقع در استان نینوا شد که ترکیب جمعیتی این اردوگاه نیز شباهت چندانی به اردوگاه اسرای جنگی نداشت و اسرا از باورها و عقاید متفاوت و مختلفی برخوردار بودند. در این میان تعدادی از افسران و خلبانان نیز به اسارت درآمدند که بعثی‌ها تعدادی از آنها را به اردوگاه و گروهی را به زندان منتقل کردند، این وضعیت تا حدود یک‌سال باقی بود و اسرای ایرانی در طول این مدت به این دو اردوگاه منتقل می‌شدند.
بعثی‌ها در شهریورماه 1360 عده‌ای از اسرای افسر و کمک خلبان را که تقریباً یک‌سال قبل به اسارت درآمده بودند و این مدت را در زندان سپری کرده بودند، از زندان ابوغریب خارج کرده و به اردوگاهی که در منطقه نظامی رمادی واقع شده بود، منتقل کردند و بدین‌ترتیب دومین اردوگاه در شهر رمادی تشکیل شد. بعثی‌ها این اردوگاه را که حدود یک کیلومتر با اردوگاه قبلی رمادی فاصله داشت، باتوجه به این‌که در استان الانبار واقع شده بود، «انبار» نامیدند. البته اسرا با اشتباه خواندن واژه انگلیسی (ANBAR)، نام این اردوگاه را در بین خود «عنبر» نامیدند. بعثی‌ها بعد از انجام عملیات طریق‌القدس و مطلع‌الفجر در سال 1360 رزمندگان به اسارت درآمده این دو عملیات را به اردوگاه تازه‌تأسیس، عنبر منتقل کردند.
جنگ تحمیلی در سال‌های 1360و 1361 شکل منسجم‌تری به خود گرفت ایران خود را برای دفاع آماده‌تر کرد و حتی برای بازپس‌گیری مناطقی که مدتی در محاصره دشمن بود نیز عملیات‌هایی را انجام داد. اسرای عملیات‌های فتح‌المبین و بیت‌المقدس که اوایل سال 1361 انجام شد، از این دسته بودند. در طی این عملیات‌ها رزمندگان ایرانی به علت این‌که با تمام نیرو در مقابل دشمن می‌ایستادند، با جراحت شدید یا در حالت بی‌هوشی به اسارت نیروهای بعثی درمی‌آمدند. بعثی‌ها پس از به اسارت درآوردن چند پزشک ایرانی؛ مانند دکتر هادی بیگدلی، دکتر هادی عظیمی، دکتر عباس پاک‌نژاد، دکتر رسول.الف و دکتر مجید جلالوند در سال 1359، آنها را پس از طی دوران زندان به اردوگاه عنبر (الانبار) منتقل کرده و چهار آسایشگاه این اردوگاه را به عنوان بیمارستان در نظر گرفتند. بعثی‌ها چندین تخت در آن آسایشگاه قرار داده و اسرای مجروح را ابتدا به این اردوگاه منتقل و پس از مداوای سطحی جراحات، آنها را به اردوگاههای دیگر منتقل می‌کردند. در تاریخ 23/3/1361، بعثی‌ها 500 تن از اسرای عملیات فتح‌المبین و بیت‌المقدس را به اردوگاهی در موصل منتقل کردند و بدین‌ترتیب اردوگاه دیگری در آن شهر تأسیس شد و با توجه به این‌که اردوگاه 1 موصل در آن شهر بود این اردوگاه موصل 2 نام گرفت. موصل 2 که از نظر فیزیکی از سایر اردوگاههای موصل بزرگتر بود، به اردوگاه «موصل بزرگ» نیز شهرت یافت. در تیرماه 1361 عملیات دیگری به نام عملیات «رمضان» به‌وقوع پیوست که در این عملیات نیز حدود 1200 تن از رزمندگان به اسارت نیروهای بعثی درآمدند و بعثی‌ها با انتقال 500 تن اسیر مذکور به اردوگاه «1 موصل» از اردوگاه «موصل 2» و انتقال 1200 اسیر عملیات رمضان به این اردوگاه، مقطع ب اردوگاه «2 موصل» را تأسیس کردند. این اردوگاه در مردادماه 1369 با تبادل و بازگشت اسرا به ایران منحل شد.
مدتی بعد، بعثی‌ها به لحاظ باورها و اعتقادات آزادگان درصدد تفکیک اسرا برآمدند و به همین علت نیز در تاریخ 16/6/1361 اردوگاهی دیگر در موصل به نام اردوگاه «3 موصل» افتتاح کردند که این اردوگاه را به اسرای مذهبی و به تعبیر «بعثی‌ها» مخربین اختصاص دادند و به همین علت این اردوگاه؛ «حرس خمینی» (سربازان) نیز نام گرفت. اولین گروه از اسرای این اردوگاه، افراد مذهبی و فعال اردوگاه «1 موصل» بودند، چند ماه بعد اسرای مذهبی و فعال اردوگاه «2 موصل» نیز به این اردوگاه انتقال یافتند. مدتی بعد از وقوع یک درگیری شدید بین اسرای اردوگاه رمادی و نیروهای بعثی در اسفندماه 1361، بعثی‌ها، حدود 200 تن از اسرای مذهبی و فعال این اردوگاه را به موصل 3 (حرس خمینی) انتقال دادند.
جنگ در سال 1361 شکل منسجم‌تری به خود گرفت و نهاد بسیج مستضعفان نیز تشکیل شد که افراد علاقه‌مند عادی و نه نظامی پس از اعلام آمادگی و پشت‌سرگذاشتن چند دوره آموزشی تحت‌نظر این نهاد به جبهه‌های نبرد اعزام شدند، بنابراین دشمن برای اولین بار، در میان اسرای عملیات بیت‌المقدس شاهد حضور رزمندگان نوجوان ایرانی بود که در مرحله اول این عملیات 23 تن از این نوجوانان بسیجی به اسارت درآمدند و بعثی‌ها با نشان دادن تصاویر آنها تا حدود یک‌سال از آنها برای تبلیغات علیه ایران استفاده کردند، بعد از تخلیه اردوگاه رمادی از اسرای مذهبی و ایجاد فضای مناسب، آنها درصدد جمع‌آوری اسرای کم‌سن‌وسال از سایر اردوگاهها برای بهره‌برداری تبلیغاتی برآمدند. به همین علت اسرای کم‌سن‌وسال دو عملیات بیت‌المقدس و محرم را از اردوگاه عنبر و اسرای عملیات والفجر مقدماتی را از اردوگاه 2 موصل به اردوگاه رمادی منتقل و در قاطع 3 مستقر کردند و در طول یک‌سال، بارها و بارها خبرنگاران را برای مصاحبه و نمایش تبلیغاتی به این اردوگاه بردند که البته نوجوانان غیور ایرانی همواره از خود سرسختی نشان داده و نقشه‌های شوم دشمن را با شکست مواجه کردند.
چهارمین اردوگاه در شهر موصل در آذرماه 1362 با ورود اسرایی از اردوگاههای 1، 2 و 3 موصل و اردوگاه عنبر افتتاح شد، پس از سه ماه اسرای اردوگاههای مذکور به اردوگاههای خود بازگردانده شدند.
در اسفندماه 1362 و با اسارت گروهی از رزمندگان در عملیات خیبر نیروهای بعثی اردوگاه موصل 1 را منحل و اسرای آن را بین اردوگاه عنبر، رمادی 1 و موصل 2 تقسیم کردند، و دومین مقطع آن اردوگاه با ورود اسرای عملیات خیبر تأسیس شد. این اردوگاه در مردادماه 1369 با تبادل و بازگشت اسرا به ایران منحل شد.
بعد از وقوع عملیات خیبر و به اسارت درآمدن حدود 400 تن از اسرای کم‌سن‌وسال در این عملیات، بعثی‌ها درصدد جمع‌آوری اسرای کم‌سن‌وسال ـ که به اطفال مشهور بودندـ در یک اردوگاه برآمدند، بنابراین در فروردین‌ماه 1363 اردوگاهی را در کنار اردوگاه رمادی و عنبر تأسیس کردند (البته این اردوگاه تقریباً40 روز قبل با50 تن از اسرای اردوگاه 3 موصل تأسیس شده بود و بعثی‌ها اسرای آن را به اردوگاه عنبر، رمادی و موصل 1 منتقل کرده بودند) و اسرای کم‌سن‌وسال رمادی و 2ب موصل (اردوگاه خیبری‌ها) را به این اردوگاه منتقل کردند. باتوجه به این‌که این اردوگاه پس از اردوگاه رمادی 1 تأسیس شده بود، رمادی 2 نام گرفت و اردوگاه رمادی اول نیز که در سال 1359تأسیس شده بود، بعد از تأسیس اردوگاه رمادی 2، به رمادی 1 مشهور شد. اردوگاه رمادی 2 به علت قرارگرفتن بین اردوگاه رمادی و عنبر، به اردوگاه بین‌القفصین و به علت حضور اسرای نوجوان 15 تا 18 سال در آن، از جانب بعثی‌ها و بعضاً اسرا به «اردوگاه اطفال» مشهور بود. بعثی‌ها تا مدت‌ها سعی می‌کردند از تعداد تقریبی 700 تن اسیر نوجوان ایرانی سوءاستفاده‌های تبلیغاتی زیادی علیه ایران انجام دهند، اما در این اردوگاه نیز این بزرگمردان کوچک و خوش‌فکر همواره تصمیمات آنها را با شکست مواجه می‌کردند.
بعثی‌ها در فروردین‌ماه 1363 اردوگاهی در شهر تکریت تأسیس کردند و تمامی افسران اردوگاه عنبر را به اردوگاه مذکور منتقل کردند، البته تعدادی سرباز را نیز برای انجام امور افسران در کنار آنها در آن اردوگاه اسکان دادند.
بعثی‌ها در فروردین‌ماه1363 اردوگاه 4 موصل را برای دومین بار با تقریباً 700 تن از اسرای مذهبی و فعال اردوگاه 2 و 3 موصل تشکیل دادند. این اردوگاه نیز به منظور جمع‌آوری همه اسرای مذهبی در یک اردوگاه، تشکیل شد.
اردوگاه دیگری که در سال 1363 تشکیل شد، اردوگاه 3 رمادی در منطقه نظامی رمادی بود. این اردوگاه در پی به اسارت درآمدن تقریباً 250 تن از رزمندگان ایرانی در عملیات بدر تأسیس شد، سپس اسرای عملیات قادر 1 و 2 که تقریباً 400 تن بودند و در تیر و شهریورماه 1364 به اسارت نیروهای بعثی درآمده بودند، به این اردوگاه منتقل شدند.
همان‌طور که پیش از این گفته شد، نیروهای بعثی با تأسیس هر اردوگاه اقدام به نام و شماره‌گذاری اردوگاهها می‌کردند، اما در سال 1363 نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیبسرخ اقدام به نام‌گذاری اردوگاهها کردند و این کار را از اردوگاههای واقع در شهر موصل آغاز کردند و بدین‌ترتیب اردوگاههای 1، 2، 3 و 4 موصل؛ اردوگاه 2، 1، 4 و 3 موصل نام گرفت.
پس از آن تنها اردوگاه واقع در شهر تکریت اردوگاه 5 نام‌گذاری شد و سپس اردوگاههای واقع در شهر رمادی که نام رمادی 1، 2، عنبر و یا رمادی 3 داشتند، به ترتیب اردوگاه 6، 7، 8 و 9 رمادی نام گرفتند.
پس از این اقدام نمایندگان صلیبسرخ، نیروهای بعثی با تأسیس هر اردوگاه، ادامه نام، شماره اردوگاه ثبتنام شده توسط صلیب را بر آن می‌نهادند.
لازم به ذکر است در ادامه توضیحات، نام اردوگاه‌هایی که نمایندگان صلیبسرخ آنها را نام‌گذاری کردند، خواهد آمد. (کتب این مجموعه نیز براساس نام‌هایی که توسط صلیبسرخ بر اردوگاهها گذاشته است طبقه‌بندی شده است.)
بعد از دو عملیات والفجر 8 و 9 در اواخر سال 1364 و به اسارت درآمدن حدود 500 تن از رزمندگان، بعثی‌ها اقدام به تأسیس اردوگاهی در منطقه نظامی رمادی با نام اردوگاه10 کردند و این گروه از اسرا را پس از اقامت زندان‌های موقت در شهرهای العماره، بصره و بغداد به این اردوگاه منتقل کردند.
عملیات والفجر 8 ، فتح منطقه فاو را در پی داشت که از لحاظ استراتژیک بسیار حساس بود و برای بعثی‌ها به‌ویژه صدام شکست سنگینی محسوب مي‌شد و آنها برای جبران این شکست سنگین، در فروردین، اردیبهشت و خردادماه1365حملات مختلفی را در مناطق جنوب و غرب ایران؛ همچون فکه، حاج‌عمران، شرهانی، موسیان، سومار و لولان آغاز کردند که در این حملات، حدود 3000 تن از رزمندگان ایرانی به اسارت دشمن درآمدند. بعثی‌ها حدود1500 تن از این اسرا را به اردوگاه 10 رمادی منتقل کردند و برای اسکان سایر اسرا، اردوگاه 9 رمادی را منحل و اسرای آن را به اردوگاه 7 رمادی(بین‌القفصین) منتقل کرده و اسرای باقی‌مانده از تهاجمات خود را به اردوگاه 9 رمادی منتقل کردند و بدین‌ترتیب دومین مقطع این اردوگاه (9ب) تشکیل شد.
عملیات کربلای 4 در تاریخ 3/10/1365 به‌وقوع پیوست و بعثی‌ها برای اسکان اسرای این عملیات اردوگاهی را در شهر تکریت تأسیس کردند که اردوگاه 11 نامیده شد. اسرای این اردوگاه اولین گروهی بودند که بعثی‌ها از نشان دادن آنها به نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیبسرخ خودداری کردند. اسرای عملیات کربلای 5 و کربلای 6 که به اسارت درآمدند نیز به این اردوگاه منتقل شدند. بعثی‌ها در اردیبهشت‌ماه 1366 درپی جمع‌آوری اسرای خود در یک اردوگاه از جانب مقامات ایران، به جمع‌آوری اسرای مذهبی و فعال اردوگاههای موجود در عراق اقدام کردند، به همین علت در جوار اردوگاه 5 تکریت که افسران در آن حضور داشتند، اردوگاهی دیگر را تأسیس کرده و از اسرای اردوگاههای 6 ،7 و8 رمادی (عنبر) و 1، 2، 3 و 4 موصل حدود 150 تن را به این اردوگاه منتقل کردند. این اردوگاه که در جوار اردوگاه افسران بود نیز اردوگاه 5 نامیده و به اردوگاه رهبران مشهور شد.
در فروردین‌ماه 1367 حدود600 تن از رزمندگان ایرانی در پی حمله‌ی که دشمن برای بازپس‌گیری فاو انجام داده بود، به اسارت درآمدند. بعثی‌ها برای اسکان آنها اردوگاهی در شهر تکریت تأسیس کردند که اردوگاه 12 نام گرفت. پس از آن اسرای عملیات بیت‌المقدس 7 نیز به اسرای قبلی این اردوگاه افزوده شدند. این اردوگاه برای اسکان 4000 اسیرگنجایش داشت.
در سال 1367 چند روز قبل و پس از پذیرش قطعنامه، بعثی‌ها عملیات گسترده‌ای در مناطق مختلف کشورمان؛ از جمله جزیره مجنون، شلمچه، زبیدات، کوشک‌ـ‌طلائیه، فکه، شرهانی، موسیان و سومار انجام دادند که طی آن حدود 25000 تن از رزمندگان ایرانی به اسارت نیروهای بعثی درآمدند. اکثریت این گروه از اسرا را جوانان ارتشی در حال خدمت وظیفه تشکیل می‌دادند. بعثی‌ها در پی آن عده‌ای از آنها را به اردوگاه 12تکریت که ظرفیت برای پذیرش اسیر داشت، منتقل کردند.
اردوگاهی جدید نیز در شهر رمادی تأسیس شد که اردوگاه 13 نام گرفت و حدود دو هزار تن از اسرا در آن جای گرفتند که اکثر این گروه را اسرای ارتشی تشکیل می‌دادند، البته تعدادی بسیجی و سپاهی نیز در میان آنها حضور داشتند. بعثی‌ها همچنین اردوگاه رمادی قدیم (اردوگاه 6) را منحل کردند و اسرای قدیمي‌آن را به اردوگاههای دیگر رمادی که اردوگاههای 7، 9، 10 و 8 (عنبر) بود، فرستادند و حدود دو هزار تن از این اسرا را نیز در این اردوگاه اسکان دادند. اردوگاه 3 موصل که به موصل کوچک معروف بود، نیز از اسرای قدیمی تخلیه شد و اسرای آن به اردوگاههای 1، 2 و 4 موصل منتقل شدند و حدود هزار اسیر جدید نیز در آن اردوگاه جای گرفتند.
در کنار اردوگاه 5 افسران و 5 رهبران نیز اردوگاهی تأسیس شد که به اسرای ارتشی تازه به اسارت درآمده اختصاص یافت. این اردوگاه ظرفیت 1200 تن اسیر را داشت و از اردوگاههای مفقودین به شمار می‌رفت.
آمار زیاد اسرا در این سال، بعثی‌ها را مجبور به تأسیس اردوگاههای متعدد در شهر تکریت کرد که اردوگاههای 14، 15 و16 از آن جمله بودند.
به دنبال این امر، بعثی‌ها حدود 3500 تن از این اسرا را که ترکیبی از اسرای ارتش، بسیج و سپاه و از نیروهای جوان و در حال خدمت وظیفه بودند، به اردوگاهی در نزدیکی شهر بغداد منتقل کردند که به علت واقع شدن در منطقه‌ای به نام نهروان، به اردوگاه نهروان مشهور شد و اردوگاه17 نام گرفت.
اردوگاهی نیز در شهر بعقوبه تأسیس و اردوگاه18 نامیده شد. ترکیب جمعیتی این اردوگاه، متشکل از اسرای ارتشی بود که بعثی‌ها حدود 5000 اسیر را در آن اردوگاه جای داده بودند.
در میان رزمندگان به اسارت درآمده در تیرماه 1367 عده زیادی افسر و درجه‌دار نیز وجود داشتند که بعثی‌ها در حین بازجویی در زندان‌های موقت، آنها را شناسایی و به پادگان الرشید منتقل و به مدت دو ماه در آنجا نگهداری کردند. ضمن این‌که در این مدت اسرای افسر اردوگاه 11 تکریت را نیز به آنها افزودند و بالاخره درمهرماه 1367 اردوگاهی برای این گروه درنظر گرفتند و افسران حاضر در زندان را به این اردوگاه منتقل کردند. این اردوگاه، اردوگاه 19 نام گرفته و مختص افسران مفقود بود.
در اردیبهشت‌ماه 1368، بعثی‌ها اردوگاه نهروان را به علت نزدیکی به شهر بغداد و همچنین به علت این‌که احتمال شناسایی آن توسط نمایندگان صلیبسرخ وجود داشت، تخلیه و برای اسکان اسرای آن، اردوگاه دیگری در شهر تکریت تأسیس کردند که اردوگاه20 نامیده شد. حدود800 تن از اسرای اردوگاه نهروان را در آن جای دادند. بقیه اسرای آن اردوگاه را نیز به اردوگاههای 18(بعقوبه) و 16 تکریت منتقل کردند.
اردوگاههای 5 ج (مفقودین)،11،12،14،15،16،19 و 20 تکریت و اردوگاه 18 (بعقوبه) جزو اردوگاههای مفقودین به شمار مي‌رفتند و اسرای حاضر در آنها شرایط بسیار سختی را نسبت به سایر اردوگاهها تحمل و روزگار را با اضطراب در فضای اختناق‌آوری سپری کردند.
آخرین اردوگاهی که در عراق و قبل از زمان تبادل اسرا تأسیس شد، اردوگاه 17 واقع در شهر تکریت بود. (گفته شد که بعثی‌ها اردوگاه واقع‌شده در نهروان را که اردوگاه 17 نامیده بودند در اردیبهشت‌ماه 1368 تخلیه و منحل کردند و باتوجه به این‌که در زمان تأسیس اردوگاه 17 تکریت در تیرماه 1368، اردوگاه 17 وجود نداشت، این اردوگاه را اردوگاه 17 نام‌گذاری کردند).
بعثی‌ها در پی وقوع یک درگیری بین اسرای اردوگاه 6 رمادی با (نمایندگان مجاهدین خلق) منافقان، حدود400 تن از اسرای اردوگاه مذکور را به اردوگاه 17 تکریت منتقل کردند و این اردوگاه با ورود این گروه از اسرا تأسیس شد و سپس اسرای مذهبی و فعال اردوگاههای دیگر رمادی نیز به این اردوگاه منتقل شدند. بعثی‌ها در واقع حدود1700 تن از اسرای اردوگاههای رمادی را برای شکنجه و تبعید در این اردوگاه جمع‌آوری کردند و این اردوگاه، از دیدگاه بعثی‌ها، اردوگاه «مخربین» و «مشاکل» محسوب مي‌شد.
دو سال پس از پذیرش قطعنامه و نه سال و 10 ماه پس از اسارت اولین گروه از اسرای ایرانی، توافق‌نامه تبادل اسرا میان دو دولت ایران و عراق به امضا رسید و اولین گروه از اسرا در تاریخ 26/5/1369 از اردوگاه 1 موصل تبادل شده و به ایران بازگشتند. پس از آن تا چهارم شهریورماه و در ده روز، همه اسرای حاضر در اردوگاههای رمادی، موصل و اردوگاه 5 افسران و رهبران و در آخر نیز اردوگاه 17 تکریت تبادل شده و به ایران بازگشتند و با اتمام تبادل اسرای ثبتنام شده، تبادل اسرای مفقودین آغاز شد. بعثی‌ها برای آزادی این گروه از اسرا، در آخرین روز آنها را به نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیبسرخ معرفی کردند و نمایندگان از آنها ثبتنام به‌عمل آورده و برای آنها کارت اسارتی صادر کردند. آخرین گروه از اسرای مفقود نیز در تاریخ 20/6/1369 از اردوگاه 19 و 20 تکریت تبادل شده و به ایران بازگشتند که در این گروه، 56 تن از اسرا که در اولین روزهای جنگ به اسارت درآمده و از افسران و خلبانان بودند نیز تبادل شدند و به ایران بازگشتند. (نیروهای بعثی حسین لشگری را که اولین خلبان اسیر ایرانی جنگ تحمیلی بود، مدتی قبل از پذیرش قطعنامه از سایر دوستانش جدا و به هتل الرشید بغداد و پس از مدتی به منزلی شخصی منتقل کردند. وی تا سال‌ها بعد از تبادل اسرا، در منازل شخصی متفاوتی زندانی بود و سپس در سال 1375 به‌تنهایی تبادل شده و به ایران بازگشت).
اگرچه در 26 شهریورماه اردوگاهها از اسرای ایرانی تخلیه شد، اما بعثی‌ها حدود270 تن از اسرایی را که جمعی از آنها اسرای اردوگاه 18 (بعقوبه) بودند و عده‌ای را نیز که در زندان‌های عراق به سر برده و دارای محکومیت نظامی بودند، در تبادل جمعی اسرا به ایران بازنگرداندند و آنها را پس از تبادل سایر اسرا، در اردوگاه 9 رمادی مستقر کردند. این اسرا حدود دو ماه در این اردوگاه حضور داشتند و سپس با پیگیری‌های مقامات ایرانی و کمیته بین‌المللی صلیبسرخ در آبان‌ماه همان سال مورد تبادل قرار گرفته و به ایران بازگردانده شدند.
پس از تبادل تمامی اسرا در اواخر سال 1369 و اوایل 1370 (حدود 70 تن)از نظامیان حین انجام مأموریتی در شلمچه به اسارت نیروهای بعثی درآمدند و بعد از چند ماه اقامت در زندان‌های استخبارات و پادگان الرشید بغداد و ثبتنام توسط نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیبسرخ در شهریورماه 1370 به اردوگاه 9 رمادی منتقل شدند، و بعد از چند ماه اقامت در اردوگاه مذکور در تاریخ 15/6/1375 به اردوگاه 10 رمادی منتقل شدند و سرانجام در فروردین‌ماه 1377 به دنبال رایزنی‌های مسئولان کشوری تبادل شده و به میهن بازگشتند که با تبادل این گروه از اسرا، پرونده اسرای ایرانی در عراق بسته شد.
فهرست اردوگاه‌هایی که به‌صورت مجزا برای هرکدام کتابی نگاشته شده است، به ترتیب شماره و نام و مقطع بدین شرح می‌باشد:
1ـ اردوگاه 1 موصل (موصل بزرگ) تاریخ تأسیس 23/3/1361، تاریخ انحلال اردوگاه 27/5/1369
2ـ اردوگاه 2 الف موصل (موصل قدیم) تاریخ تأسیس 7/1359، تاریخ انحلال اردوگاه 18/12/1362
3ـ اردوگاه 2ب موصل (خیبری‌ها) تاریخ تأسیس 12/1362، تاریخ انحلال اردوگاه 28/5/1369
4ـ اردوگاه 3 الف موصل (موصل کوچک) تاریخ تأسیس 9/1362، تاریخ انحلال اردوگاه 12/1362
5ـ اردوگاه 3 ب موصل (موصل کوچک) تاریخ تأسیس 24/1/1361، تاریخ انحلال اردوگاه 23/4/1367
6ـ اردوگاه 3ج موصل (شصت‌وهفتی‌ها) تاریخ تأسیس 25/4/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 30/5/1369
7ـ اردوگاه 4 موصل (پاسداران) تاریخ تأسیس 16/6/1361، تاریخ انحلال اردوگاه 24/5/1369
8 ـ اردوگاه 5الف تکریت (افسران) تاریخ تأسیس 1363، تاریخ انحلال اردوگاه 26/9/1369
9ـ اردوگاه 5ب تکریت (رهبران) تاریخ تأسیس 13/2/1366، تاریخ انحلال اردوگاه 4/6/1369
10ـ اردوگاه 5ج تکریت (چهاردیواری) تاریخ تأسیس 1/5/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 20/4/1369
11ـ اردوگاه 6 الف رمادی (رمادی قدیم) تاریخ تأسیس 7/1359، تاریخ انحلال اردوگاه 4/1367
12ـ اردوگاه 6 ب رمادی (رمادی قدیم) تاریخ تأسیس 21/4/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 3/6/1369
13ـ اردوگاه 7 رمادی (اطفال) تاریخ تأسیس 12/1362، تاریخ انحلال اردوگاه 6/1369
14ـ اردوگاه 8 رمادی (عنبر) تاریخ تأسیس17/6/1360، تاریخ انحلال اردوگاه 1/6/1369
15ـ اردوگاه 9 الف رمادی (بدری‌ها) تاریخ تأسیس 27/12/1363، تاریخ انحلال اردوگاه 2/1365
16ـ اردوگاه 9ب رمادی (رمادی 3) تاریخ تأسیس 2/1365، تاریخ انحلال اردوگاه 3/6/1369
17ـ اردوگاه 9د رمادی تاریخ تأسیس 6/6/1370، تاریخ انحلال اردوگاه 13/6/1375
18ـ اردوگاه 10 رمادی تاریخ تأسیس 3/1/1365، تاریخ انحلال اردوگاه 2/6/1369
19ـ اردوگاه 11 تکریت (صلاح‌الدین) تاریخ تأسیس، تاریخ انحلال اردوگاه 6/1369
20ـ اردوگاه 12 تکریت تاریخ تأسیس 28/1/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 6/1369
21ـ اردوگاه 13 رمادی تاریخ تأسیس 14/4/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 6/1369
22ـ اردوگاه 14 تکریت تاریخ تأسیس 5/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 6/1369
23ـ اردوگاه 15 تکریت تاریخ تأسیس 5/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 6/1369
24ـ اردوگاه 16 تکریت تاریخ تأسیس 7/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 6/1369
25ـ اردوگاه 17 تکریت (مخربین) تاریخ تأسیس 4/1368، تاریخ انحلال اردوگاه 6/1369
26ـ اردوگاه 17 نهروان (مفقودین) تاریخ تأسیس 5/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 5/2/1368
27ـ اردوگاه 18 (بعقوبه) تاریخ تأسیس 31/4/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 31/6/1369
28ـ اردوگاه 19 تکریت (افسران) تاریخ تأسیس 31/7/1367، تاریخ انحلال اردوگاه 26/6/1369
29ـ اردوگاه 20 تکریت تاریخ تأسیس 2/1368، تاریخ انحلال اردوگاه 26/6/1369
30ـ زندان‌ها تاریخ تأسیس 1359، تاریخ انحلال1371