جلد ۱۴ اسلام و اسارت ۱
الف) اطلاعات شناسنامه‌ای:
عنوان کتاب: فرهنگنامه اسارت و آزادگان، جلد ۱۴
عنوان فرعی: اسلام و اسارت I منابع قرآنی و تفسیر (دفتر اول)
مؤلف: ده‌نمکی، مسعود
محل نشر: تهران
سرپرست گروه تحقیق: ترابی، محسن
حروف‌چینی: رستمی‌نخعی، فاطمه
صفحه‌آرایی: رستمی‌نخعی، فاطمه
ناظر اجرایی: شیروانی، علی‌اکبر
نمونه‌خوان: حقگو، فاطمه ـ رضایی، زهره ـ رستمی‌نخعی، محبوبه
طراح جلد: هاشم‌زاده، سیدمیثم
تعداد صفحات: ۱۳۲۶
نوبت چاپ: اول
قطع: وزیری
ب) منابع و مأخذ مورد بهره‌برداری در تهیه کتاب:
ـ نوع کتاب براساس عنوان و موضوع ۱٫ تحقیقی و پژوهشی ¡ ۲٫ خاطرات □ ۳٫ رمان □ ۴٫ سایر □
ـ روش استفاده از منابع ۱٫ اسنادی ¡ ۲٫ کتابخانه‌ای ¡ ۳٫ اسناد شفاهی □
ج) اطلاعات محتوایی کتاب:
۱٫ مندرجات کتاب:
این کتاب در ۱۲۷۶ صفحه اقدام به جمع‌آوری ۲۹ آیه تفاسیر موجود و قابل دسترس به زبان‌های فارسی و عربی گردآوری شده، و نظرات تفسیری پنجاه مفسر قرآن کریم را ذیل هریک از این آیات، به‌صورت جداگانه استخراج و تنظیم نموده است.
۲٫ زمان دربرگیرنده کتاب: ـ
۳٫ سایر توضیحات ضروری (در صورت نیاز): ـ
مقدمه‌ای بر گام پنجم، «اسلام و اسارت»
جنگ قدمتی به درازای عمر بشر دارد؛ از آن زمان که قابیل، از سر نفس و حسد برادر دیگر را از پا درمی‌آورد و این‌چنین سنگ بنایی گذارده می‌شود که بنای معوج و ناصاف آن زشت‌ترین ساخته سازه بشری تا به امروز را پدید می‌آورد. و انسان چنان به دیدن این زشتی و پذیرفتن آن خو کرده است که برای دستیابی به قدرت و ثروت و منافع، آن را اجتناب‌ناپذیر قلمداد می‌کند درحالی‌که در تمام مکاتب الهی و ادیان ابراهیمی و حتی نحله‌های عقلی؛ جنگ، قتل و خونریزی مذموم، غیرانسانی و گناهی نابخشودنی است.
این ادیان و مکاتب؛ فصل امتیاز انسان و حیوان را در عقل بشر می‌دانند و عقل به‌واسطه برهان و دلیل روشن متقاعد شده و آرام می‌گیرد و زور و زخم و قتل بر صحیفه عقل بی‌اثر است. از همین روست که ادیان با رأیت ایمان و دلیل روشن آمدند و با دعوت مردم به زیبایی و نیکی و پرهیز از زشتی و بدی جان‌های عالمیان را تسخیر نمودند. در این روش‌ها و منش‌های الهی «حق‌الناس» مهمترین حق، احترام و کرامت و «انسان» عالی‌ترین مقام و مرام درخور تمکین شمرده می‌شود.
عزت، شرافت، امنیت، خوب زیستن و کمال نوع انسان، هدف آرمانی همه ادیان الهی و جوهره همه قواعد و قوانین آنها است.
در چنین سیره و مرامی: «قتل و خونریزی» از هر زشتی؛ زشت‌تر و از هر گناهی؛ نابخشودنی‌تر است.
اما در صف‌آرایی دو جبهه «حق» و «غیرحق» که در یک‌سوی میدان استیلاء و تسلط با هر شیوه و دنائتی رواست؛ اهل حق باید چه کنند؟! فقط در این مقام است که «کسب قدرت دفاعی» و حفظ «آمادگی رزمی» یک وظیفه الهی و امری واجب و ضروری شمرده می‌شود و عبادتی به نام «جهاد» مطرح می‌گردد که درآن، اگر هدف رضایت حق تعالی و پرهیز از «تجاوز»، «کسب ثروت» و عدم توسعه «قدرت» باشد؛ پیروزی و شکست بی‌معنا و در همه حال عمل به این عبادت خریداری چون خداوند را بر پرداخت ثمنی چون بهشت به مخلوق و آفریده خویش وا می‌دارد. اما جوهره همه قواعد و قوانین «جهاد» نیز حفظ عزت، شرافت و کمال نوع انسان است، در این عرصه دشمن تا بن دندان مسلح نیز حقوقی دارد، چه در مقام جنگجو و متخاصم و چه زخمی و مجروح و اسیر و همین رویکرد است که در میدان تفدیده نبرد نیز انسان‌ساز است.
تحقیق حاضر با بهره‌گیری از آیات الهی، سنت و سیره حضرات معصومین و آراء فقهی فقهای دین درصدد ارائه اسناد و دلایل همین مدعا است و راهی که پیمودیم، ابتدا سعی کردیم با بهره‌گیری از منابع و تألیفات پیرامون «جهاد» به تصویری روشن از «حقوق اسیر» در اسلام دست یابیم، اما باتوجه به قلّت منابع تألیفی درصدد برآمدیم تا به قدر توان و استطاعت خود مجموعه را با محوریت جمع‌آوری منابع مرتبط با «تعریف حقوق اسیر در اسلام» گرد آوریم.
در گام نخست می‌بایست با جستوجو در منابع کتابخانه‌ای، از میزان تحقیق و مطالعه پیرامون این موضوع آگاه می‌شدیم، ازاینرو با مراجعه به کتابخانه‌های ملی، مجلس شورای اسلامی، دانشگاه تهران و دانشگاه امام صادق علیه‌السلام و بررسی مجموعه‌های یاد شده تنها با کتابی تحت عنوان «اسیر در اسلام» به قلم مرحوم‌حضرت آیت‌الله میانجی که در اوایل دهه شصت به همت ایشان به زیور طبع آراسته گردیده بود، روبه‌رو شدیم.
به غیر از کتاب یاد شده منبع انحصاری دیگری را مرتبط با موضوع نیافتیم. البته در غالب چاپ برخی از خاطرات آزادگان میهن اسلامیمان، این عزیزان به‌طور مختصر به ذکر پاره‌ای از حقوق اسیر براساس آیات و روایات پرداخته‌اند، اما نه به‌صورت جامع و کامل، ازاینرو پس از عنایت به این مسئله که در این حوزه با قلّت منابع جامع تحقیقاتی روبه‌رو هستیم و باتوجه به اهمیت موضوع؛ مصمم گردیدیم تا نسبت به جمع‌آوری اطلاعات و آیات و روایات آمده در این حوزه اقدام نماییم.
آیات قرآن و تفاسیر
ضمن رایزنی و بهره‌گیری از نظرات اساتید ارزشمند حوزه و دانشگاه خاصه جناب آقای دکتر موحدیان‌پور، آقای دکتر میرعلایی و حضرت حجت‌الاسلام‌والمسلمین جعفری محقق ارزشمند حوزه و دانشگاه، با اتخاذ شیوه‌هایی تصمیم به بررسی منابع اصلی احکام الهی و اسلام عزیز گرفتیم. در خصوص آیات قرآن برای گردآوری آیاتی که صراحتاً به این موضوع در نص آیه اشاره دارند مانعی وجود نداشت، اما می‌بایست آیاتی را نیز که حسب شأن نزول و یا تعبیری که مفسرین گرامی از آیات الهی می‌نمودند و در این مقام به بیان وقایع، حوادث و یا موضوعاتی مرتبط با بحث اسیر و اسیرداری در اسلام اشاره می‌فرمودند نیز مورد بررسی و گردآوری قرار می‌گرفت. ازاینرو چهار منبع تفسیری:
الف ـ تفسیرالمیزان
ب ـ تفسیر مجمع‌البیان
ج ـ تفسیر جامع
د ـ تفسیر نمونه
مورد بررسی و قرائت آیه به آیه قرار گرفت و نهایتاً ۲۹ آیه گردآوری و سپس اقدام به جمع‌آوری تفاسیر موجود و قابل دسترس به زبان‌های فارسی و عربی پیرامون این ۲۹ آیه نمودیم. نهایتاً نظرات تفسیری پنجاه مفسر قرآن کریم ذیل هریک از این آیات به‌صورت جداگانه در کتاب تفسیر، استخراج و تنظیم و برای محققان و اندیشمندان و دانش‌پژوهان گرامی قابل استفاده و فراهم گردید.
احادیث و روایات
در این بخش باتوجه به گستردگی منابع و ضیق وقت و کمبود امکانات؛ مجال بررسی میدانی و مورد به مورد منابع، ممکن نبود؛ ازاینرو باتوجه به محدودیت‌های موجود انجام دو کار ضروری و لازم به نظر می‌رسید:
۱ـ محدودکردن حوزه منابع و بسنده نمودن به کامل‌ترین و قابل اتکاءترین آنها که از حیث سلسله بیان سند و راوی قابل استفاده باشند.
۲ـ تهیه کلید واژه‌هایی که با استفاده از آنها بتوان همین مجموعه معظم مورد اشاره را نیز جستوجو کنیم. برای نیل به هدف فوق هیچ راهی جز مراجعه به منابع لغات و اصطلاحات زبان عربی نبود که پس از آن چهارصد لغت مرتبط با موضوع از دل منابع استخراج و این واژگان ملاک بررسی منابع حدیث قرار گرفت.
البته مدعی نیستیم که همه کلمات مرتبط با موضوع را باتوجه به عظمت و گستردگی دامنه لغات زبان عربی یافته و مورد بررسی قرار داده‌ایم لکن سعی کردیم با بضاعت اندک آنچه در توان داریم به کار بندیم تا از حیث واژه‌های اصلی برای بررسی منابع، کامل‌ترین مجموعه را فراهم آوریم سپس با بررسی منابع بیش از سه هزار حدیث مورد شناسایی و انتخاب قرار گرفت.
گام بعدی، بررسی این مجموعه از احادیث بود که می‌بایست ضمن مطالعه تک‌تک آنها صرفاً احادیث مرتبط با موضوع، انتخاب می‌شد، چرا که باتوجه به غنای زبان عربی واژه‌های مورد بررسی در بسیاری از موارد از سوی حضرات معصومین علیهماالسلام برای بیان مفاهیم و یا موضوعاتی دیگر در حوزه اخلاق و یا حدود و احکام به‌کار گرفته شده بودند که ضمن تهیه فهرستی از کل احادیث صرفاً آن دسته از روایات که کاملاً در این باب آمده بود شناسایی و ضمن آوردن آنها در کتاب حدیث، فهرستی از این روایات در منابع تهیه و در جلد اوّل آمده است.
فقه
در این بخش گستردگی و غنای منابع از طرفی و از سویی نیز امکانات محدود و مجال اندک ما مشکلاتی نظیر آنچه در بخش حدیث ذکر گردید در پی داشت. از طرفی در این بخش؛ با این مسئله نیز روبه‌رو شدیم که در حوزه فقه بعضاً اصطلاحاتی داریم که انحصاراً از سوی حضرات فقها مورد استفاده قرار می‌گیرد و در حوزه منابع حدیث و بیان معصومین علیهماالسلام نیامده و برآمده از نحوه استنباط و بیان علماء حوزه فقاهت است. ازاینرو لازم گردید ضمن بررسی مجدد مجموعه‌های فقهی علاوه بر استخراج این واژه‌های خاص، موضوعات و مطالب مرتبط با آنها نیز استخراج گردد.
در این مرحله بیش از پنج هزار صفحه مطلب براساس کلیدواژه‌ها استخراج شد. این صفحات حاوی نظرات فقهی بود که غالباً در موضوعات خاص میان آنها وحدت نظر و بیان واحد وجود داشت. ازاینرو ضمن بیان صرفاً یک نظر از میان نظرات مشترک سعی شد آن بخش از منابع که تحت عنوان «کتاب اسیر» در باب جهاد در منابع بررسی شده آمده بود عیناً ذکر شود که ماحصل این بررسی، مجموعه پیش روست. مطالب حاضر براساس عناوین منابع فهرست گردیده است.
در ابتدا شاید نگاهی اجمالی به تعریف اسلام از اسیر و حقوق آن بتواند محققان ارجمند را در دسته بندی موضوعی این متون یاری کند.
لازم است به این نکته اشاره نماییم که مجموعه پیش رو مقدمه و شروعی است برای تحقیق پیرامون موضوعاتی از این دست که امیدواریم عزیزان محقق و دانش‌پژوهان میهن اسلامیمان با در نظر گرفتن نقائص احتمالی این مجموعه ضمن برطرف نمودن آنها و یاری ما در این خصوص، زمینه بهره‌برداری و به‌کارگیری نظرات و اصول متقن اسلام عزیز در این بخش از حوزه تعلیم و تربیت و حقوق انسانی و اجتماعی را بیش از پیش فراهم نمایند. اما با نگاهی اجمالی به متون همین سه گروه، مطالب تفسیری و روایی و فقهی یعنی جلدهای ۱۴، ۱۵ و ۱۶ از مجموعه فرهنگنامه نکات کلی زیر به نظر می‌رسد:
دین اسلام، مکتب آزادگی و حریت است و با هرگونه عبودیت و بردگی انسان مخالف و از هرچه او را به این ورطه بکشاند روی‌گردان و منزجر است و اساس در اصول تربیتی اسلام مبتنی بر کرامت انسان و جایگاه والای او به عنوان «خلیفه‌الله» است، اما موضوع اسارت در اسلام، منظور اسلام تربیت و هدایت انسان و منع وی از ظلم و شقاوت و رساندن وی به سعادت و کمال الهی است. ازاینرو در قرآن کریم می‌خوانیم: «یا ایها النبی قل لمن فی ایدیکم من‌الاسری ان یعلم الله فی قلوبکم خیراً یوتکم خیرا مما اخذ منکم و یغفر لکم و الله غفور رحیم». (انفال: ۷۰)
«ای پیامبر! به اسیرانی که در دست شما هستند بگو: اگر خداوند در دل‌های شما خیر و نیکی ببیند بهتر از آنچه که از شما گرفته شده به شما می‌بخشد و گناهانی را که مرتکب شده‌اید می‌بخشد و خداوند بخشنده و مهربان است».
این آیه به عنوان سرلوحه تمهیدات و تصمیمات دین اسلام در خصوص حقوق اسیرانی جنگی است که انشاءالله در ادامه به طرح موضوعات و عناوین کلی آن خواهیم پرداخت.
اسیر کیست؟!
اسیر در لغت مأخوذ از ریشه «أسَرَ» بر وزن فعیل به معنای گرفتار کردن «فریقاً تقتلون و تأسرون فریقاً …» (احزاب: ۲۶)، محکم بستن «نحن خلقناهم و شددنا اسرهم …» (انسان: ۲۸) و اصطلاحاً به هر گرفتار و مقیدی که حتی در بند نیز نباشد؛ اطلاق می‌گردد. این معنا در منابع عربی با معادل و مترادفاتی نظیر: الاسیر، الاخیذ، المقید، المسبحون، المکبول، بندی و به شکل جمع به‌صورت: اسرا، اُساری، اَساری، و أَسری نیز آمده است.
تاریخچه
برای نخستین بار جامعه اسلامی در زمان رسول خدا(ص) در سال دوم هجری و در سریه «عبداللهبنجحش» با موضوع اسیر و اسارت روبه‌رو گردید(حیات محمد(ص)، حسنین هیکل، ج ۱، ص ۲۰۳ ـ تاریخ پیامبر اسلام، محمد ابراهیم آیتی، ص ۲۳۰) و از آن پس تقریباً در تمام غزوات و سریه‌های رسول خدا(ص) اسیرانی از هر دو طرف چه مسلمین و یا مشرکین گرفتار، مبادله و … می‌شدند.
بعد از رحلت رسول خدا(ص) در زمان خلفای سه‌گانه نیز شاهد رویارویی جامعه اسلامی در اثنای لشکرکشی‌ها و منازعات متعدد با این پدیده اجتماعی می‌باشیم که بعضاً در نحوه برخورد با اسیران جنگی، متأسفانه با جنایات هولناکی روبه‌رو هستیم و در بسیاری از موارد نیز خاصه با حضور و هدایت امیرمؤمنان حضرت علی(ع) رفتاری پیامبرگونه را با اسرا شاهدیم که انشاءالله در بخش احادیث و سیره رسول خدا(ص) و معصومین به آنها اشاره خواهیم نمود.
مشروعیت اسیرکردن دشمن در اسلام
اسیر نمودن دشمنان با حفظ شرایط آن از سوی رسول خدا(ص)، معصومین و فقهای اسلام بنا به دلایل زیر مشروع و ضروری شمرده شده است:
۱ ـ آیات قرآن
۲ ـ سنت رسول خدا(ص)
۳ ـ قول و فعل معصومین(علیهماالسلام)
۴ ـ اجماع
۱٫ آیات قرآن
در سوره محمد(ص) آیه ۴ می‌خوانیم: «فاذا لقیتم الذین کفروا فضرب الرقاب حتی اذا اثختنموهم فشدوا الوثاق» هنگامی‌که با کافران در میدان جنگ روبه‌رو شدید، گردن‌هایشان را بزنید تازمانی‌که به اندازه کافی آنها را درهم بکوبید، سپس اسیر بگیرید.
و آیات دیگری که انشاءالله در بخش «حقوق اسیر و موضوع اسارت در آیات قرآن کریم» به آنها اشاره خواهیم نمود.
۲٫ سنت رسول خدا(ص)
رسول خدا (ص) در همان اولین رویارویی مسلمانان با مقوله اسارت در سریه «عبداللهبنجحش»، ضمن تقدیر از عملکرد «عبداللهبنجحش» در به اسارت درآوردن دو تن از همراهان کاروان اعزامی کفار و استفاده از این اسرا برای مبادله با دو اسیر مسلمان در بند کفار قریش بهره جستند و در سایر غزوات و سریه‌ها نظیر غزوه بدر، خود ایشان شخصاً بر نحوه اسارت مشرکان و نحوه رفتار با آنها نظارت داشتند. (مجمع‌البیان فی تفسیرالقرآن، مرحوم طبرسی، ج ۴، ص ۵۵۹)
۳٫ سیره معصومین علیهماالسلام
حضرت علی(ع) در جنگ خوارج، شخصاً بر نحوه اسارت و نحوه رفتار با اسرا نظارت داشته و دستور به اسارت درآوردن بازماندگان از سپاه خوارج را صادر فرمودند؛ کما این‌که در جنگ صفین نیز به همین روش عمل نمودند و در جنگ «جمل» نیز به سبب ملاحظاتی (از هم پاشیدگی سپاه دشمن و از بین رفتن تیم فرماندهی لشکر دشمن) از اسیر نمودن بازماندگان سپاه دشمن ممانعت به‌عمل آوردند.
۴٫ اجماع
این واقعیت بر اهل فن و آگاه به امور جنگی پوشیده نیست که برای جلوگیری از آرایش مجدد و شکل‌گیری سپاه مقابل، اسیر نمودن بازماندگان و یا متواریان سپاه دشمن، امری است بدیهی که می‌تواند مانع از حملات بعدی و صدمات و لطمات مضاعف از سوی سپاه مقابل گردد. همچنین اگر اسیران جنگی؛ براساس تعالیم اسلامی مورد توجه و تصحیح رفتاری قرار گیرند می‌توانند جزو ارزنده‌ترین فرستادگان فرهنگی به شمار آیند، کما این‌که ما به‌وضوح پس از جنگ هشت ساله خویش از آثار و تبعات آن بهره‌مند شدیم.
امروزه مقوله اسیرداری و اسارت اسرای جنگی دشمن به عنوان حربه‌هایی در جهت بهره‌برداری‌های سیاسی، اقتصادی و نظامی نیز مورد توجه قرار می‌گیرد و در مبادله اسرا بین دو کشور نیز از ارزشی استراتژیک برخوردار است.
انواع اسیر در اسلام
اسیر در اسلام براساس پارامتر جهان‌بینی و ماهیت اعتقادی آنها به سه گروه تقسیم می‌شود:
۱٫ اسیران کافر حربی(کاف)
۲٫ اسیران اهل کتاب
۳٫ اسیران بغاه
۱٫ اسیران کافر حربی
جایگاه مشرکانی که در منازعات آشکار مسلمانان و کفار به اسارت مسلمین درآمده و نحوه رفتار با آنان تابع نظر ولی مسلمین تعیین و اجرا می‌گردد و در منابع اسلامی کلیدواژه‌هایی نظیر: منَّ؛ فلاء یا فدیه و مشتقات آن بیان شده که استرقاق پیرامون این دسته از اسرا مطرح گردیده است.
۲٫ اسیران اهل کتاب
آن دسته از اهل کتاب اعم از مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان و … که صاحب پیامبر الهی و کتاب باشند و در منازعات به اسارت مسلمین درآیند، به این نام خوانده می‌شوند. در منابع اسلامی آنجا که سخن از «جزیه» و ملحقات آن به میان آمده غالباً در خصوص این دسته از اسیران مطرح گردیده است.
۳٫ اسیران بغاه
آن دسته از مسلمانانی که از ولایت رهبری ولی مسلمین سرپیچی نموده، قوانین اسلامی را محترم نشمرده و در جامعه اسلامی آشوب و بلوا برپا نمایند و حقوق سایر مسلمانان را نادیده گرفته و مورد تجاوز قرار دهند بر ولی مسلمین واجب است که آنها را مورد راهنمایی و هدایت قرار دهد و اگر نپذیرفتند می‌تواند بر آنها بتازد و آن دسته از ایشان که به اسارت درآیند اصطلاحاً اسیران بغی یا بغاه نامیده می‌شوند که نحوه رفتار با آنان نیز متأثر از تمهیدات، ملاحظات و تشخیص ولی امر مسلمین است.
نگاهی به مفهوم اسیر و اسارت در قرآن کریم
در قرآن کریم چهار دسته از آیات را می‌توان مرتبط با این موضوع یافت که عبارتند از:
الف ـ در بخش نخست آن دسته از آیاتی که براساس نص آیات و موضوعیت آیه، اساساً مرتبط با همین بحث است؛ نظیر:
۱٫ آیه ۶۷ تا ۷۱ سوره انفال
۲٫ آیه ۲۶ سوره احزاب
۳٫ آیه ۴ سوره محمد(ص)
۴٫ آیه ۸ سوره انسان
ب‌ـ بخش دوم از آیات، آن دسته از آیاتی است که در مقام تفسیر حضرات مفسرین قرآن کریم به بحث و بررسی موضوع مورد نظر در ذیل این آیات پرداخته و مباحث و اصطلاحات مرتبط با موضوع را به بحث، طرح و کنکاش گذشته‌اند مانند:
۱٫ آیه ۱۴۷ سوره نساء.
۲٫ آیه ۸ سوره مائده.
۳٫ آیه ۳۲ سوره مائده.
۴٫ آیه ۳۵ سوره مائده.
۵٫ آیه ۷ سوره انفال.
۶٫ آیه ۱۵ و ۱۶ سوره انفال.
۷٫ آیه ۴۷ سوره انفال.
۸٫ آیه ۱۲ و ۱۳ سوره توبه.
۹٫ آیه ۱۱۱ و ۱۱۲ سوره توبه.
۱۰٫ آیه ۴۱ سوره حج.
ج‌ـ سومین بخش آیات؛ آیاتی هستند که از حیث شأن نزول مرتبط با موضوع مورد بحث می‌باشند و مضمون آنها در برگیرنده مطالبی دیگر است.
۱٫ آیه ۱۹۰ سوره بقره.
۲٫ آیه ۱۹۳ سوره بقره.
۳٫ آیه ۷۵ و ۷۶ سوره نساء.
۴٫ آیه ۹۴ سوره نساء.
۵٫ آیه ۱ سوره والعادیات.
دـ و بخش پایانی آیات نیز آن دسته از آیاتی است که از سوی حضرات فقها برای تعیین نحوه رفتار با اسرای جنگی مورد استناد قرار گرفته است. لازم به ذکر است که در این آیات به طرح موضوعات اخلاقی و نحوه رفتار انسانی و اسلامی پرداخته شده و حضرات مجتهدین از این آیات پیرامون موضوع مورد بحث احکامی را استنباط فرموده‌اند که به‌طور نمونه برخی از آنها عبارتند از:
۱٫ آیه ۲۵۶ سوره بقره.
۲٫ آیه ۲۸۶ سوره بقره.
۳٫ آیه ۳۳ سوره مائده.
۴٫ آیه ۱۶۳ سوره انعام.
۵٫ آیه ۷۳ سوره توبه.
۶٫ آیه ۱۵ سوره اسرا.
۷٫ آیه ۹ سوره حجرات.
۸٫ آیه ۹ سوره انسان.
اسیر و اسارت در سنت و کلام معصومین:
مهمترین منابع ما در خصوص تهیه و تبیین احکام مرتبط با «حقوق اسیران» در این بخش سنت رسول خدا(ص) است که می‌بایست از منابع «سیره» استخراج می‌گردید که در قالب‌بندی موضوعی به آدرس و منابع مورد استفاده در زیر هر عنوان و موضوع خواهیم پرداخت.
در میان سایر معصومین(ع)، مولای متّقیان حضرت علی(ع) نیز در این خصوص مطالب و رهنمودهای ارزشمندی را اظهار فرموده‌اند که انشاءالله به عناوین آنها نیز اشاره خواهیم کرد.
باتوجه به دامنه قابل ملاحظه موضوعات این بخش لازم است تا به یک دسته‌بندی و قالب‌بندی مناسب برای طراحی موضوع بپردازیم تا در ذیل هریک از موضوعات و پارامترهای تعیین کننده بتوانیم حکم و سیاقی مشخص را استخراج و استنباط کنیم.
در گام نخست می‌توان مباحث آمده را در دو بخش جداگانه دسته‌بندی نمود.
بخش اول؛ در برگیرنده مطالب و موضوعات کلی است که شامل همه اسرا گردیده و اسیران در بهره‌مندی از این حقوق یکسانند و تفاوتی میان آنها نیست.
به‌عنوان مثال در موضوعاتی نظیر:
۱٫ نحوه برخورد با مجروحان و رسیدگی به آنها
۲٫ نحوه تغذیه اسرا
۳٫ نحوه سخن گفتن با اسرا
۴٫ نحوه انتقال اسرا
۵٫ نحوه نگهداری از اسرا (از حیث امکانات مورد نیازشان)
۶٫ نحوه تقسیم منابع که باید از بیت‌المال برای نیازهای آنها تأمین گردیده و تخصیص یابد.
۷٫ قواعد و قوانینی که با هدف تبلیغ، تأدیب و حتی آزادی آنها تعیین می‌گردید.
بخش دوم؛ در برگیرنده مطالب و موضوعات خاص است که اسرا برحسب پارامترها و فاکتورهایی که در ادامه خواهد آمد هریک، شاهد رفتار و حقوقی خاص بودند. برخی از این پارامترها عبارتند از:
۱٫ سن اسیر
۲٫ جنسیت اسیر
۳٫ میزان آگاهی و علم اسیر
۴٫ شرافت و منزلت اجتماعی اسیر
۵٫ میزان آگاهی و آشنایی اسیر با تعالیم دینی مکتب خویش
۶٫ زمان اسارت، به مفهوم این‌که زمان آن ( پیش از جنگ یا در هنگام منازعه و یا پس از جنگ)
۷٫ همراهی عضوی از اعضای خانواده اسیر با وی
۸ . تأثیرگذاری وجود اسیر در روند جنگ
۹٫ رفتار اسیر پس از اسارت
۱۰٫ میزان اطاعت اسیر از قوانین و قواعد حکومت اسلامی
که انشاءالله در ادامه به‌صورت خاص به هر موضوع با ذکر منابع مورد استفاده اشاره خواهیم کرد.
موضوعات در بخش حدیث:
۱٫ اسیران کاف (کافر): بحارالأنوار ج۵ ص۱۳۳
بحارالأنوار ج۳۲ ص۳۳۲
بحارالأنوار ج۳۳ ص۵۲۰
بحارالأنوار ج۹۷ ص۳۸
بحارالأنوار ج۹۷ ص۱۷۱
بحارالأنوار ج۱۰۰ ص۳۳
بحارالأنوار ج۱۰۰ ص۳۸
۲٫ اسیران اهل کتاب: تهذیب‌الاحکام ج۹ ص۳۶۵
الغارات ج۱ ص۲۱۹
فقه‌القرآن ج۱ ص۳۴۳
وسائل‌الشیعه ج۱۱ ص۳
کافی ج۵ ص۱۰
مسائل‌الصاغانیه ص۶۹
مستدرک ج۷ ص۴۳
مستدرک ج۹ ص۲۲
جعفریات ص۴۴
۳٫ اسیران اهل ذمه: وسائل‌الشیعه ج۱۱ ب۴۸ ح ۲
وسائل‌الشیعه ج۱۱ ب ۵ ح ۲
وسائل‌الشیعه ج۱۱ ب ۶۸ ح ۳
دعائم‌الاسلام ج۲ ص۲۵۱
استبصار ج۳ ص۸۳
۴٫ اسیران بغات: تهذیب ج۶ ص۱۴۳
تفسیر عیاشی ج۱ ص۳۱۶
مصباح‌المتهجد ص۸۵۴
۵٫ اسیران منافق: بحارالأنوار ج۹۳ ص۱۹۴
تفسیر امام عسگری (ع) ص۸۷
همان‌طورکه ذکر شد در این بخش به برخی از منابع حدیث که به نحوه برخورد با اسیران برحسب نوع ایدئولوژی و جهان‌بینی اشاره دارد پرداختیم. که شرح کامل احادیث و تفسیر جداگانه هریک به انضمام سایر احادیث مرتبط آورده شده است.
اما مطلبی دیگر که در خصوص اسرای جنگی در اسلام مورد ملاحظه است؛ آورده شده است. جنسیت و سن‌و‌سال اسیر است که در نحوه برخورد و رفتار با هریک و لحاظ ملاحظات اجتماعی و اعتقادی تفاوت چشمگیری وجود دارد.
۱٫ زنان اسیر:
این دسته از اسرا از دقیق‌ترین حقوق و ملاحظات متعدد در اسلام برخوردارند به‌نحوی‌که رفتار با آنها باید در چارچوب حفظ حرمت، شأن، تبار، آینده و شرافت آنها شکل گیرد. برخی از موضوعات مطرح شده در این احادیث… که عبارت است از: نحوه پناه دادن به آنها، عاقبت‌اندیشی در خصوص آنها، حرمت دختران به اسارت درآمده، قوانین و حقوق اسیر در ازدواج با مسلمانان، حقوق زنی که به همراه فرزندش اسیر گردد، کیفر و مجازات اسیر خطاکار، عدم تعرض به زنان در میدان نبرد و پس از آن به هنگام اسارت، رعایت شأن حسب و نسب زنان اسیر، تعیین محلی خاص و جدا برای نگهداری زنان اسیر، حفظ آبروی زن اسیر و …
برخی از منابعی که این احادیث و موضوعات را در بردارند عبارتند از:
زنان اسیر:
بحارالأنوار ج۱۸ ص۱۷
بحارالأنوار ج۲۰ ص۲۳۴
بحارالأنوار ج۲۰ ص۲۹۱
بحارالأنوار ج۲۰ ص۲۹۶
بحارالأنوار ج۲۰ ص۳۶۴
بحارالأنوار ج۲۱ ص۱۳
بحارالأنوار ج۴۶ ص۱۰
بحارالأنوار ج۲۲ ص۱۵۲
بحارالأنوار ج۹۳ ص۵۸
تهذیب‌الاحکام ج۶ ص۱۶۱
تهذیب‌الاحکام ج۶ ص۱۷۲
شرح ابنابیالحدید ج۱۴ ص۱۸۵
پرتوی از نهج‌البلاغه ص۴۹۴
الصراط المستقیم ج۳ ص۱۲۵
العدد القویه ص۵۶
العویص ص۴۶
فقه‌القرآن ج۲ ص۲۰۴
وسائل‌الشیعه ج۱۱ ص۱
وسائل‌الشیعه ج۱۱ ص۲۰
کشف‌الغمه ج۱ ص۳۳۶
کمال‌الدین ج۲ ص۴۱۸
مستدرک‌الوسائل ج۱۰ ص۱۲۸
مستدرک‌الوسائل ج۱۱ ص۴۳
مستدرک‌الوسائل ج۱۴ ص۴۴۷
من لایحضر الفقیه ج۲ ص۵۳
استبصار ج۳ ص۵
الارشاد ج۱ ص۱۱۹
۲٫ اطفال و کودکان اسیر:
در خصوص این گروه از اسیران، حقوق اسلامی حول سه محور اساسی تأمین امنیت و سلامت، تعیین سرپرستی و لزوم بهره‌مندی از تربیت اسلامی متمرکز تعیین و تبیین گردیده است. برخی از منابع در برگیرنده
احادیث مرتبط با این دسته از اسرا عبارت است از:
بحارالأنوار ج۹ ص۹۶
بحارالأنوار ج۲۱ ص۱۸۵
شرح ابنابیالحدید ج۴ ص۱۲۱
تهذیب‌الاحکام ج۶ ص۱۶۱
۳٫ سالمندان و کهنسالان اسیر:
اساس برخورد اسلامی با این دسته از اسرا براساس رأفت اسلامی، احترام و بخشش است. تنها در یک صورت اسلام در خصوص این افراد مجازات و تدابیر قضایی و کیفری اندیشیده و آن هم زمانی است که در توان نظامی سپاه دشمن به‌ویژه بخش طراحی و فرماندهی سهمی ایفا نموده باشند که در این صورت بنا به سهمی که در خسارت‌ها و لطمه‌های وارده به لشکر اسلام داشته‌اند مجازات می‌شوند، منبع حدیث‌ها به شرح زیر می‌باشد:
تهذیب‌الاحکام ج۶ ص۱۵۱
شاخص دیگری که در حقوق اسلامی در نحوه برخورد با اسیر مؤثر و تعیین‌کننده است؛ زمان به اسارت درآمدن اسیر است که آیا پیش از نبرد به اسارت درآمده یا حین و یا پس از نبرد.
۱٫ اسارت اسیر حین نبرد:
بحارالأنوار ج۹ ص۱۱۰
بحارالأنوار ج۹ ص۱۸۱
بحارالأنوار ج۱۱ ص ۲۱
بحارالأنوار ج۱۹ ص۱۷۹
شرح ابنابیالحدید ص ۴۳
مستدرک ج۱۱ ص۱۲۰
۲٫ اسارت اسیر پس از نبرد:
بحارالأنوار ج۳۲ ص۲۱۰
رفتار و کرداری که رهبر و ولی مسلمین به حکم احکام و حقوق اسلامی نسبت به اسرا تعیین و تکلیف فرموده‌اند عبارتست از:
۱٫ اسیر صاحب هوش و ذکاوت:
شرح ابنابیالحدید ص ۷۹
۲٫ اسیر صاحب سجایای اخلاقی:
کافی ج۳ ص۵۱۲
کافی ج۴ ص۵۱
کافی ج۸ ص۲۹۹
المحاسن ج۲ ص۳۸۹
۳٫ اسیر هنرمند:
امالی صدوق ص۵۲
۴٫ اسیر مسکین و فقیر:
تفسیر امام عسگری ص۳۴۹
شرح ابنابیالحدید ج۶ ص۴۰۴
پرتوی از نهج‌البلاغه ص۸۱۶
ترجمه از گویا نهج‌البلاغه ۴۲۰
بحارالأنوار ۲۰ ۹
۵٫ اسیر عائله‌مند:
ترجمه گویا از نهج‌البلاغه ۴۲۰
۶٫ اسیر صاحب پایگاه و منزلت اجتماعی والا نزد قومش:
بحارالأنوار ج۳۱ ص۱۳۴
بحارالأنوار ج۴۵ ص۳۳۰
تفسیر عیاشی ج۲ ص۷۰
۷٫ اسیر مجروح:
علل‌الشرایع ج۲ ص۵۶۵
کافی ج۵ ص۳۵
قوانین اخذ جزیه و فدیه در حوزه حقوق و قوانین اختصاصی اسیر است چرا که در برگیرنده همه اسرا نمی‌شود. ازاینرو در اینجا لازم است به برخی از منابعی که در برگیرنده احادیث مرتبط با این دو موضوع می‌باشد نیز اشاره شود.
۱٫ فدیه:
در اصطلاح مقدار پول یا شیء یا مرکب و یا هر چیز ارزشمندی است که با نظر ولی امر مسلمین در ازای آزادی هر اسیر دریافت می‌شود.
بحارالأنوار ج۱۹ ص۲۷۱
بحارالأنوار ج۱۹ ص۳۳۰
بحارالأنوار ج۲۰ ص۳۷
بحارالأنوار ج۲۰ ص۶۷
بحارالأنوار ج۲۰ ص۷۸
بحارالأنوار ج۹۷ ص۱۷
بحارالأنوار ج۱۰۱ ص۳۳۸
عوالی‌اللالی ج۲ ص۱۰۰
عوالی‌اللالی ج۲ ص۱۰۲
فقه‌القرآن ج۲ ص۴۷
مستدرک ج۱۷ ص۱۶۶
مناقب ج۱ ص۶۹
اعلام‌الوری ج۱ ص۷۴
عین‌العبره ص۴
۲٫ جزیه:
چیزی است که از اهل ذمّه گرفته می‌شود تا از این افراد حکم حربی را ساقط نماید و در برابر پرداخت آن از حقوقی خاص و همسان با دیگر مسلمانان برخوردار گردند.
بحارالأنوار ج۹۷ ص۱۶
بحارالأنوار ج۹۷ ص۶۶
دعائم‌الاسلام ج۱ ص۳۸۰
تهذیب‌الاحکام ج۴ ص۱۱۴
تهذیب‌الاحکام ج۴ ص۱۱۸
تهذیب‌الاحکام ج۶ ص۱۱۹
تهذیب‌الاحکام ج۹ ص۱۵۷
تهذیب‌الاحکام ج۹ ص۱۵۹
تهذیب‌الاحکام ج۹ ص۱۷۵
علل‌الشرایع ج۲ ص۳۷۷
الغارات ج۱ ص۲۱۹
فقه‌القرآن ج۱ ص۲۵۵
فقه‌القرآن ج۱ ص۳۴۶
کافی ج۲ ص۱۷
کافی ج۳ ص۵۶۷
کافی ج۳ ص۵۶۸
فروع کافی ج۳ ص۵۰
وسائل‌الشیعه ج۱۱ ص۲
متشابه‌القرآن ج۲ ص۱۸۶
المحاسن ج۱ ص۲۸۸
المحاسن ج۲ ص۳۲۸
مستدرک‌الوسائل ج۱۱ ص۲
مستدرک‌الوسائل ج۱۱ ص۱۲۲
المقنعه ص۲۷۳ ـ ۲۷۰
ضرورت‌های حیات و نیازهای انسانی و اسلامی حقوق عمومی اسیر است که برخی از آنها عبارتند از:
۱٫ تغذیه اسیر:
این مورد براساس تأمین مناسب، متناسب با نیازها، همسان با عموم مسلمین و رعایت شأن اسیر است.
بحارالأنوار ج۲۱ ص۲۱۵
بحارالأنوار ج۴۱ ص۱۲۷
بحارالأنوار ج۴۲ ص۲۳۹
بحارالأنوار ج۷۱ ص۱۴۹
بحارالأنوار ج۷۴ ص۳۶۹
بحارالأنوار ج۹۶ ص۱۸۰
تهذیب ج۶ ص۱۵۳
کافی ج۳ ص۴۹۹
وسائل‌الشیعه ج۲۱ ص۵۴۰
کافی ج۵ ص۳۶
مستدرک ج۷ ص۲۶۹
مستدرک ج۱۱ ص۸۱
مشکاهالانوار ج۱ ص۱۸۲
الاختصاص ص۲۷۷
ارشادالقلوب ج۱ ص۱۳۶
امالی صدوق ص۵۸
۲٫ تهیه لباس و پوشاک: بحار ج۷۱ ص۳۶۹
بحار ج۱۰۰ ص۳۳
مستدرک ج۷ ص۲۶۱
تهذیب ج۶ ص۱۵۲
شرح نهج‌البلاغه ج۴ ص۵۸
۳٫ بهره‌مندی از هوای آزاد:
دعائم‌الاسلام ج۲ ص۵۳۲
۴٫ دیدار اسیر با خانواده‌اش:
دعائم‌الاسلام ج۲ ص۵۳۲
۵٫ عیادت از اسیر و دلجویی از وی:
بحارالأنوار ج۹۱ ص۱۲۷
خصال ص۲۷۵
۶٫ لزوم توجه به خواسته‌های مشروع اسیر:
شرح نهج‌البلاغه ج۱۴ ص۱۸۲
۷٫ احترام به مالکیت شخصی اسیر پس از حضور در جامعه اسلامی و قوانین ارث در خصوص آنها:
معانی‌الاخبار ج۲ ص۱۵۹
کافی ج۷ ص۱۶۶
۸ . اصل مدارا با اسیر:
بحارالأنوار ج۹۱ ص۱۲۷
بحارالأنوار ج۲۰ ص۷۷
خرائج ص۷۰
تفسیر عیاشی ج۲ ص۷۰
مستدرک ج۱۱ ص۷۹
بسیاری از احادیث موجود در بخش سیره نبوی(ص) یا کلام معصومین علیهماالسلام پیرامون همین حقوق عمومی است که اساس رفتار با اسیر را نیز شکل می‌دهد. در مواقعی که اسیر در محدوده مرزهای اسلامی دست به ارتکاب جرمی می‌زد؛ در چارچوب حقوق جزای عمومی با وی برخورد می‌شد.
آنچه در روایات ناظر بر مجازات اسیران خاطی درخور توجه است؛ اصل بازدارندگی است نه انتقام‌جویی. برخوردها به‌گونه‌ای از سوی رسول خدا (ص) انجام می‌شد که اگر اسیر پس از مجازات به جامعه بازمی‌گشت، نوع برخورد با وی او را به سمت انتقام‌جویی و واردکردن خسارت به مسلمین برنمی‌انگیخت.
منابع روایات بحث شده در این بخش به شرح زیر می‌باشد:
بحارالأنوار ج۱۰۱ ص۳۹۸
تهذیب‌الاحکام ج۶ ص۱۱۳
تهذیب‌الاحکام ج۱۰ ص۱۳۴
تفسیر عیاشی ج۲ ص۵۸
شرح نهج‌البلاغه ابنابیالحدید ج۶ ص۸۷
شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید ج۶ ص۱۱۰
شرح نهج‌البلاغه ابنابیالحدید ج ۶ ص۲۸۲
شرح نهج‌البلاغه ج۹ ص۱۷۱
شرح نهج‌البلاغه ج۱۴ ص۲۰۹
فقه‌القرآن ج۱ ص۳۶
کافی ج۵ ص۳۲
کافی ج۷ ص۲۴۶
مستدرک ج۱۱ ص۵
اعلام‌الوری ج۱ ص۹۴
اعلام‌الوری ج۱ ص۱۱۲
اعلام‌الوری ج۱ ص۱۷۲
نهی از کشتن اسیر:
بحار ج۱۰۰ ص۳۸
اختیار ولی مسلمین در تعیین مجازات:
الجعفریات ص۸۰
انواع برخورد و رفتار با اسیر:
بحارالأنوار ج۶ ص۱۳۶
بحارالأنوار ج۱۸ ص۱۳۷
بحارالأنوار ج۱۹ ص۳۴۸
بحارالأنوار ج۲۰ ص۲۳۵
بحارالأنوار ج۲۱ ص۵
بحارالأنوار ج۲۱ ص۱۳
بحارالأنوار ج۲۱ ص۱۸۱
بحارالأنوار ج۳۰ ص۴۷۶
بحارالأنوار ج۳۳ ص۴۴۲
بحارالأنوار ج۴۱ ص۳۰۱ ـ ۷۷
بحارالأنوار ج۶۹ ص۴۹
ارشادالقلوب ج۲ ص۳۸۹
الاحتجاج ج۲ ص۲۹۰
الارشاد ج۱ ص۱۱۱
کافی ج۵ ص۳۲
کافی ج۵ ص۳۵
کافی ج۷ ص۲۷۸
کشف‌الغمه ج۱ ص۲۱۱
کنزالعمال ج۳ ص۶
مستدرک ج۱۱ ص۴۶
مستدرک ج۱۱ ص۶۰
شرح ابن ابی‌الحدید ج۶ ص۱۲۳
شرح نهج‌البلاغه ج۹ ص۳۱۰ ـ ۱۷۱
شرح نهج‌البلاغه ج۱۴ ص۱۹۷
شرح نهج‌البلاغه ج۱۴ ص۱۳۶
شرح نهج‌البلاغه ج۱۴ ص۱۷۴
شرح نهج‌البلاغه ج۱۴ ص۱۷۵
شرح نهج‌البلاغه ج۱۵ ص۱۱۸
عیون اخبارالرضا (ع) ج۲ ص۱۸۹
الفضائل ص۵۲
در بخش پایانی از این فصل به مسئله آزادی اسیر می‌پردازیم که از موضوعات گسترده و بسیار قابل ملاحظه و دقت در حقوق اسلامی است.
باتوجه به مبنای دین اسلام که بر پایه کرامت انسانی و ارتقای جامعه انسانی از هبوط خاک بر محبط وحی است، قواعد و قوانین حقوقی آن نیز ناظر و پیرو همین هدف عالی تنظیم گردیده و با اتکا به حربه رأفت اسلامی سعی در جذب اقشار، حتی کسانی‌که کمر به هدم و هضم این دین و راهنمای آن بسته باشند را دارد.
از هر بهانه برای محبت و مدیون ساختن این افراد استفاده می‌شده که به شواهدی از این سنت و رویه اشاره می‌نماییم:
آزادی اسیر؛ اهمیت و جایگاه عبادی آن:
در بسیاری از روایات ائمه معصومین علیهماالسلام از اهمیت این امر سخن به میان آورده و حتی آن را عبادت شمرده‌اند. آنگاه که سخن از صدقه می‌شود، بالاترین صدقه را آزادی اسیر و دربند می‌دانند. وقتی از کفاره گناه و جرم خطاکاری سخن می‌گویند، برترین کفارات را آزاد نمودن دربند و گرفتار می‌شناسند.
منابع این احادیث را به شرح زیر است:
بحارالأنوار ج۷۵ ص۹۷
بحارالأنوار ج۷۶ ص۴۴
بحارالأنوار ج۹۷ ص۳۹
بحارالأنوار ج۱۰۰ ص۵۹
کافی ج۴ ص۳۲
کافی ج۵ ص۱۰
کافی ج۵ ص۳۵
وسائل‌الشیعه ج۱۱ ب ۴ ح ۱
متشابه‌القرآن ج۲ ص۶
المحاسن ج۱ ص۲۵۰
مستدرک ج۷ ص۴۹
مستدرک ج۷ ص۵۰
مستدرک ج۷ ص۵۳
مستدرک ج۷ ص۵۵
مستدرک ج۱۳ ص۱۳۱
مشکاهالانوار ج۱ ص۱۴۷
مناقب ج۱ ص۸۲
ارشادالقلوب ج۲ ص۳۶۵
شرح ابنابیالحدید ج۶ ص۱۷۵
شرح ابنابیالحدید ج۹ ص۲۷۴
شرح ابن ابی‌الحدید ج۱۴ ص۲۰۱
عوالی‌اللالی ج۲ ص۱۰۰
بناء‌المقاله الفاطمیه ص۱۶۳
امالی صدوق ص۵۸
پرتوی از نهج‌البلاغه ص۴۰
پرتوی از نهج‌البلاغه ص۲۵۶
پرتوی از نهج‌البلاغه ص۴۹۶
پرتوی از نهج‌البلاغه ص۴۹۲
پرتوی از نهج‌البلاغه ص۸۱۶
ترجمه گویا از نهج‌البلاغه ص۲۸۹
ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه ص۹۵
فرحه‌الغری ص۱۵۲
الفضائل ص۵۲
قصص‌الانبیاء الراوندی ص۳۴۰
قصص‌الانبیاء الراوندی ص۳۴۸
ایمان ابیطالب ص۲۵
اسلام آوردن اسیر:
از جمله مواردی که اسیر پس از آن آزاد گشته و از احترام و حقوقی همسان و در بسیاری از موارد برتر از سایر مسلمانان برخوردار می‌گردید؛ تشرف به دین اسلام بود.
بحارالأنوار ج۳۲ ص۴۵۹
کافی ج۸ ص۲۹۹
مستدرک ج۱۱ ص۵۷
مستدرک ج۱۱ ص۵۰
تهذیب ج۶ ص۱۵۳
ترجمه و شرح ابن‌میثم ص۳۵۰
شرح ابنابیالحدید ج۶ ص۸۷
شرح ابنابیالحدید ج۹ ص۲۷۴
الافصاح ص۱۵۳
شفاعت اسیر:
شفاعت بزرگان، نزدیکان و منسوبین و در بسیاری از موارد حتی مسلمانی که بدون کمترین رابطه سببی و نسبی و فقط براساس رأفت و ترحم بر اسیری موجب می‌شد که اسیر به‌واسطه آن شفاعت آزاد شود. شرح نهج‌البلاغه ج۲ ص۶۰
شرح نهج‌البلاغه ج۱۴ ص۱۸۵
شرح نهج‌البلاغه ج۱۴ ص۱۸۸
شرح نهج‌البلاغه ج۱۴ ص۱۸۹
عقد معاهده و پیمان:
این نیز از دیگر مواردی است که به موجب آن اسیر متعهد گشته به اصل یا قانون و یا خواسته‌ای که در جهت منافع و تأمین امنیت مسلمانان است آزاد می‌شود.
بحارالأنوار ج۹۶ ص۳۰۱
تهذیب ج۶ ص۱۳۵
مستدرک ج۱ ص۱۲۸
المقنعه ص۵۴۹
حقوق اسیر از دیدگاه فقه:
بیش از یک هزار سال است که بسیاری از مجتهدین و فقها در باب جهاد، در مورد اسیر به طرح نظرات و استنباط‌های خویش پرداخته‌اند که تمامی آنها در بیش از دو هزار جلد کتاب فقهی از ایشان به یادگار مانده است و هریک از این اثرهای ارزشمند دربرگیرنده ابعاد و مسائل حقوقی مورد بحث می‌باشند که در زیر به آنها اشاره شده است:
ـ غنیمت
ـ اسارت زنان و کودکان و احکام موضوعی
ـ مردان بالغ
ـ اسلام آوردن اسیر
ـ حکم اسیر هنگام منازعه
ـ حکم اسیر پس از حرب
ـ حکم اسیر در دارالحرب
ـ حکم اسیر در دارالاسلام
ـ تخییر امام در حکم اسیر
ـ فدیه
ـ جزیه
ـ اسیر مجروح
ـ اموال غیرمنقول
ـ اموال منقول
ـ …
فراوانی نظرات و احکام صادره از سوی فقها در حدی است که آوردن تمام موارد در این بحث امکان پذیر نمی‌باشد، ولی از آنجایی که همه در تعیین و صحت حکم صادره بر یک اصل مشترک پایبند بوده و در نظرات خود اتفاق دارند بنابراین مجموعه‌ای مختصر از این نظرات را که برگرفته از منابع فقهی ارزشمند و مهمی هستند در این بخش گردآوردیم و امید آن داریم که در فرصتی دیگر به این امر مهم بپردازیم.
این سرفصل‌های ذکر شده اولین دریافت‌های نگارنده از بررسی اجمالی متون و اسناد جمع‌آوری شده این مجموعه «اسلام و اسارت» می‌باشد. مسلماً با بررسی دقیق‌تر و جزئی‌تر این متون در همین نگاه اول و مقایسه حقوق اسیر از منظر اسلام با قوانین بین‌المللی و حقوق بشری تمدن جدید، نشانی از متعالی‌بودن و غیرقابل قیاس بودن این نگاه دقیق اسلام به مسئله اسارت و حقوق اسیر دارد که مجموعه حاضر دست‌مایه اولیه نگارش متن تحلیلی مسئله حقوق اسیر در اسلام، مقایسه آن با حقوق بین‌الملل و معاهدات ژنو خواهد بود.
قبل از پرداختن به متون این مجموعه که در سه جلد متون تفسیری، متون روایی و متون فقهی ارائه خواهد شد از زحمات بی‌شائبه آقای محسن ترابی که در جمع‌آوری این اسناد مدیریت گروه تحقیق را به عهده داشته‌اند تشکر ویژه می‌نمایم که اگر همت چند ساله ایشان نبود این مجموعه به سرانجام نمی‌رسید.
در پایان نموداری شاخه‌ای از نوع نگاه اسلام به اسیر و اسارت و دقت در جزئیات این مقوله برای اطلاع محققین درج می‌شود تا اهمیت استخراج این متون و لزوم تحلیل مطالب آن براساس نگاه تخصصی و تطبیقی روشن شود.
اخلاقیات
۴۱٫ مهربان
۴۲٫ صادق
۴۳٫ بخشنده
۴۴٫ باگذشت
۴۵٫ راعی حقوق مردم
۴۶٫ راعی حقوق والدین
۴۷٫ سفره‌دار
۳٫ عهد باستان
۴٫ بدر
۵٫ خندق
۶٫ خیبر
۷٫ بنی‌نظیر
۸٫ بنی‌قریظه
۹٫ حنین
۱۰٫ خوارج
۱۱٫ هوازن
۱۲٫ سریه عبدالله بن جحش
۱٫ معنای لغوی
۲٫ تاریخچه
۱۳٫ کاف
۱۴٫ اهل کتاب
۱۵٫ حربی
۱۶٫ بغی
۱۷٫ السبی
جنسیت اسیر
۱۸٫ مذکر
۱۹٫ مؤنت
سن اسیر
۲۰٫ جنین
۲۱٫ نوزاد
۲۲٫ کودک
۲۳٫ نوجوان
۲۴٫ جوان
۲۵٫ کامل
۲۶٫ شیخ
مذهب اسیر
۲۷٫ کافر
۲۸٫ اهل کتاب
۲۹٫ مسلمان
۳۰٫ مسیحی
۳۱٫ یهودی
۳۲٫ زرتشتی
اسیر
انواع اسیر
۳۳٫ حکومتی
۳۴٫ عالم
۳۵٫ تاجر
۳۶٫ صنعت‌کار
۳۷٫ زارع
۳۸٫ کارگر
۳۹٫ دین
۴۰٫ علوم
پیشینه اسیر
موقعیت در حرب
۵۴٫ امیر
۵۵٫ فرمانده
۵۶٫ طراح
۵۷٫ پشتیبانی
۵۸٫ جنگجو
۵۹٫ جاسوس
۶۰٫ غیرنظامی
۶۱٫ سلاح و تجهیزات
۶۲٫ غنائم
اهلیت
۵۱٫ دارالاسلام
۵۲٫ دارالحرب
۵۳٫ دارالکفر
حقوق قضائی
۶۳٫ رعایت قانون
۶۴٫ تساوی حقوق
۶۵٫ قضاوت براساس قوانین قضائی آن کشور
۶۶٫ قضاوت براساس احکام دینی اسیر
۶۷٫ قاضی
۶۸٫ گواه
۶۹٫ متهم
۷۰٫ مجرم
هنر
۴۸٫ سخن‌ور
۴۹٫ شاعر
۵۰٫ قدرت بدنی
برخورد قضائی
۷۱٫ قصاص
۷۲٫ حدوحدود
۷۳٫ دیات
۷۴٫ حبس
۷۵٫ عفو
رعایت قانون
۷۶٫ مالی
۷۷٫ اجتماعی
۷۸٫ جنائی
۷۹٫ امنیتی
رعایت قانون
مالی
اجتماعی
جنایی
امنیتی
۸۰٫ بدهکار
۸۱٫ طلبکار
۸۲٫ مالکیت شخصی
۸۳٫ انتقال مال
۸۴٫ هبه
۸۵٫ قرض
۸۶٫غصبی
۸۷٫ اجاره
۸۸٫ شراکت
۸۹٫ تجارت
۹۰٫ مجر
۹۱٫خُلع
۹۲٫ ضمان
۹۳٫ اعطاء
۹۴٫ امانت
۹۵٫ انفال
۹۶٫ عهد و میثاق
۹۷٫ تدبیر و مکاتبه
۹۸٫ تصرف و غبض
۹۹٫ خمس
۱۰۰٫ خرید و فروش
۱۰۱٫ دین
۱۰۲٫ ربا
۱۰۳٫ رهن
۱۰۴٫ وقف و نذر
۱۰۵٫ فردی
۱۰۶٫ اجتماعی
۱۰۷٫ امنیت
۱۰۸٫ تحصیل
۱۰۹٫ کار
۱۱۰٫ ازدواج
۱۱۱٫ تکالیف دینی
۱۱۲٫ موت، ارث، وصیت
۱۱۳٫ خانوادگی
۱۱۴٫ امنیت
۱۱۵٫ مالکیت
۱۱۶٫ دارائی
۱۱۷٫ فعالیت‌های عمومی
۱۱۸٫ نقش اجتماعی
۱۱۹٫ مشورت
۱۲۰٫ مشارکت در جنگ
۱۲۱٫ حضور در گردهمائی‌ها
۱۲۲٫ فعالیت‌های اجتماعی
۱۲۴
۱۲۳
۱۲۵٫ قتل
۱۲۶٫ ضرب و جرح
۱۲۷٫ غصب
۱۲۸٫ سرقت
۱۲۹٫ تجاوز
۱۳۰٫ شرب خمر
خواهان مدعی شاکی
خوانده متهم مشاکی
۱۳۱٫ قتل
۱۳۲٫ ضرب و جرح
۱۳۳٫ غصب
۱۳۴٫سرقت
۱۳۵٫ تجاوز
۱۳۶٫ شرب خمر
۱۳۷٫ بازگشت به جنگ
۱۳۸٫ جاسوس
خانوادگی
۱۳۹٫ تولد
۱۴۰٫ تبعیت
۱۴۱٫ بلوغ
۱۴۲٫ زوجیت
۱۴۳٫ طلاق
۱۴۴٫ رجوع
۱۴۵٫ تعدد زوجات
۱۴۶٫ وصیت
۱۴۷٫ مرگ و ارث
۱۴۸٫ افتراق و جدائی
۱۴۹٫ مهریه و نفقه
۱۵۰٫ مرد مسلمان
۱۵۱٫ زن مسلمان
۱۵۲٫ مرد اسیر
۱۵۳٫ زن اسیر
۱۵۴٫ دختر
۱۵۵٫ پسر
۱۵۶٫ بالغ
۱۵۷٫ نابالغ
۱۵۸٫ نوزاد
۱۵۹٫ جنین
امتیاز و حقوق ویژه
۱۶۰٫ اهل عفو
۱۶۱٫ اهل شرافت خانوادگی
۱۶۲٫ اهل فضایل اخلاقی
۱۶۳٫ اسیر بیمار و معلول
۱۶۴٫ اسیر صاحب عائله
۱۶۵٫ شیرخ
۱۶۶٫ علماء دینی
۱۶۷٫ اسیر مسلمان شده
۱۶۸٫ اسیر پناهنده
۱۶۹٫ اسیر ترک کننده قتال
۱۷۰٫ توبه اسیر
۱۷۱٫ اسیر مسکینه
خانوادگی
۱٫ مرد مسلمان
۲٫ زن مسلمان
۳٫ مرد اسیر
۴٫ زن اسیر
۱۷۲٫ در دارالحرب
۱۷۳٫ در دارالکفر
۱۷۴٫ در دارالاسلام
۱۷۵٫ مجرد
۱۷۶٫ متأهل
۱۷۷٫ یا عائله
۱۷۸٫ مجرد
۱۷۹٫متأهل
۱۸۰٫ یا عائله
۱۸۱٫ مجرد
۱۸۲٫ متأهل
۱۸۳٫ یا عائله
۱۸۴٫ در دارالحرب
۱۸۵٫ در دارالکفر
۱۸۶٫ در دارالاسلام
۱۸۷٫ باکره
۱۸۸٫ بیوه
۱۸۹٫ یا عائله
۱۹۰٫ باکره
۱۹۱٫ بیوه
۱۹۲٫ یا عائله
۱۹۳٫ باکره
۱۹۴٫ بیوه
۱۹۵٫ یا عائله
۱۹۶٫ مجرد
۱۹۷٫ متأهل
۱۹۸٫ مجرد
۱۹۹٫ متأهل
کیفیت برخورد با اسیر
۲۰۰٫ قتل
۲۰۱٫ حبس
۲۰۲٫ استرقاق
۲۰۳٫ فدیه
۲۰۴٫ عفو
۲۰۵٫ المن
۲۰۶٫ انفاق
۲۰۷٫ فک
۲۰۸٫ عقد و عهد
۲۰۹٫ جزیه
۲۱۰٫ نفی بلد
۲۱۱٫خدمت
۲۱۲٫ اهل کتاب
۲۱۳٫ میزان جزیه
۲۱۴٫ سقط جزیه
۲۱۵٫دریافت جزیه
۲۱۶٫ عبد
۲۱۷٫ جاریه
۲۱۸٫ کنیز
۲۱۹٫ فضایل اخلاقی
۲۲۰٫ هنر
۲۲۱٫ شرافت خانوادگی
۲۲۲٫ عهد و پیمان
۲۲۳٫ وساطت مسلمان
۲۲۴٫ دین و اعتقادات مذهبی
۲۲۵٫ صلاحدید ولی
۲۲۶٫ اهل علم
تکالیف دینی
۲۲۷٫ اهل کتاب
۲۳۱٫ مسلمان
۲۲۸٫ منع خوراک خاص
۲۲۹٫ منع رفتار خاص
۲۳۰٫ آزادی عبادت
۲۳۲٫ نماز
۲۳۳٫ روزه
۲۳۴٫ حج
۲۳۵٫ حفظ فروجهم
۲۴۵٫ غذا
۲۴۶٫ آب
۲۳۶٫ تغذیه
۲۳۷٫ پوشاک
۲۳۸٫ مسکن
۲۳۹٫ بهداشت
۲۴۰٫ امنیت
۲۴۱٫ منزلت
۲۴۲٫ منع شکنجه
۲۴۳٫ کار و درآمد
۲۴۴٫ خانواده
۲٫پوشاک
۳٫مسکن
حقوق انسانی
۲۴۷٫ پوشش بدن
۲۴۸٫ منع استرزاد
۲۴۹٫ متناسب با محیط
۲۵۰٫ مسکن حکومتی
۲۵۱٫ مسکن مولا
۲۵۲٫ مسکن شخصی
۲۵۳٫ حبس
۲۵۴٫ اردوگاه
۱٫تغذیه
۴٫بهداشت
۵٫امنیت
۶٫ منزلت اجتماعی
۲۵۵٫ بهداشت جسمی
۲۵۶٫ بهداشت روانی
۲۵۷٫ بهداشت مسکن
۲۵۸٫ درمان و بیماری
۲۵۹٫ مساعدت تا بهبودی
۲۶۰٫ امنیت اجتماعی
۲۶۱٫ امنیت فردی
۲۶۲٫ امنیت خانواده
۲۶۳٫ امنیت کار
۲۶۴٫ امنیت مالکیت
۲۶۵٫ امنیت دارائی
۲۶۶٫ امنیت آتیه
۲۶۷٫ احترام
۲۶۸٫ خانواده اسیر
۲۶۹٫ حقوق اجتماعی
۲۷۰٫ حمایت قانونی
۲۷۳٫ ضرب و شتم
۲۷۴٫ استفاده از طبیعت
۲۷۵٫ گرسنگی و تشنگی
منع آزار و شکنجه
۲۷۱٫ شکنجه جسمی
۲۷۲٫شکنجه روحی
۲۷۶٫ استهزاء
۲۷۷٫ توهین
۲۷۸٫ بوسیله خانواده و عزیزان
۲۷۹٫ اعتقادات مذهبی
۲۸۰٫ عاطفی
ارث
۲۸۱٫ مال
۲۸۲٫ کنیز و عبد
۲۸۳٫ سیم و زر
۲۸۴٫ مال و استر
۲۸۵٫ خانه و زمین
۲۸۶٫ پوشاک و اسباب
۲۸۷٫ کنیز و عبد
۲۸۸٫ مهر
۲۸۹٫ نفقه
۲۹۰٫ اولاد
۲۹۱٫ آزادی
وصیت
۲۹۲٫ وصی
۲۹۳٫ موصی
۲۹۴٫ عمل به وصیت
۲۹۵٫ انتقال مال
۲۹۶٫ وقف
۲۹۷٫ هبه
۲۹۸٫ نذر
۲۹۹٫ بدهی
۳۰۰٫ طلب
مقدمه‌ای بر کتاب متون منابع تفسیری از مجموعه کتب اسلام و اسارت
«شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن»
«ماه رمضان است که فروفرستاده شد در آن قرآن، برای هدایت مردم». (بقره ۱۸۵)
اساساً انگیزه و هدف از انزال رسل و بیان کتب و حضور معصومین(ع) و حجج حق در میان مردم، هدایت عامه به‌‌سوی کمال واقعی و قرب الهی بوده است و این مهم تحقق نمی‌یافت مگر در پناه تغییر رفتار آدمی و بهبود آن.
قرآن کریم مایه چنین هدایتی است و دربرگیرنده کامل‌ترین نظام تعلیم و تربیت انسان. آیات الهی آن به حکم «هذا بصائرالناس» (جاثیه۲) پاسخی است به انسان‌های سرگشته و جویای معرفت که از پس شناخت خود به علم، برخدای خویش، هدف آفرینش و نهایت آن می‌اندیشند. در اسلام و قرآن عزیز «انسان» اساس صلاح و فساد جامعه می‌باشد. (رعد ۱۱) از این روست که غالب آیات حق مستقیماً به انسان و مسائل او پرداخته و هدفی جزء هدایت او را تمنی ندارد. مولای ما مولی‌الموحدین، امیرالمؤمنین(ع) ازاینرو جان‌های عالم را به دانستن و عمل به آیات انسان‌ساز آن فرا می‌خوانند و می‌فرمایند:
«… بر شما باد به کتاب خدا که ریسمان استوار است، و نور آشکار است، و درمانی است سود دهنده و تشنگی را فرونشاننده، چنگ در زننده را نگهدارنده و درآویزنده را نجات بخشنده، نه کج شود تا راستش گردانند، و نه به باطل گراید تا آن را برگردانند. کهنه نگردد به روزگار، نه از خواندن و نه از شنیدن بسیار. راست گفت آن‌که سخن گفت از روی قرآن، و آن‌که بدان رفتار کرد پیش افتاد از دیگران». (نهج‌البلاغه، ترجمه دکتر شهیدی، ص ۱۵۶)
این دعوت سر منشأ ظهور این واقعیت است که این کتاب و آیات، مبیّن آن بود که از اعرابی ستیزنده و خودسر که جز به جنگ و شراب و … نمی‌اندیشیدند مردان و زنانی ساخت که پس از یک قرن از بیابان‌های خشک عربستان عبور کرده و از «اندلس»، «ایران» و «آفریقا» سربرآوردند و پرچمی را به اهتزاز درآوردند که در سایه‌سار آن تحولاتی شگرف در عرصه فرهنگ و تمدن بشری قابل رؤیت است. (تمدن اسلام و عرب، گوستاولوبون، ترجمه نخرداعی گیلانی)
مجموعه حاضر تلاشی است برای بهره‌مندی از این سرچشمه ناب انسان‌ساز و مکتب و نظام شگرف تعلیم و تربیت اسلامی؛ آیات و معارفی که از دشمن‌ترین دشمنان اسلام مردانی ساخت به غایت ارزشمند و بزرگ که به هدفی جزء اعتلای اسلام و قرآن نیاندیشیدند.
تجربه‌ای که قرن‌ها بعد در عرصه مقاومت هشت ساله ملت عزیز ایران در برخورد با دشمنان بعثی که به عنوان اسیر، میهمان این ملت دردمند و شهید داده بودند باز به عینیت رسید و از دشمنانی سرسخت، گمراه و کینه‌توز مردانی ساخت که به گواهی مسئولان عراقی پیک و سفرای فرهنگی و اعتقادی اسلام ناب و شیعی در عراق گردیدند.
در خصوص نحوه تنظیم این مجموعه لازم است مواردی را به عرض عزیزان برسانیم. آیات حاضر در این کتاب براساس سه پارامتر اصلی در خصوص ارتباط آیات با موضوع مورد تحقیق و گردآوری قرار گرفته‌اند:
نخست ـ آن دسته از آیاتی که صراحتاً و در نص و متن به نحوه اسیرداری، حقوق و یا نحوه برخورد با اسرا اشاره داشته‌اند.
دوم ـ آیاتی که حسب شأن نزولشان مرتبط با وقایع و حوادث پیرامون اسرا و اسیرداری نازل گردیده‌اند و در نهایت آیاتی که حسب نظر مفسرین گرامی قرآن کریم در مقام تفسیر مرتبط با این مضامین بیان و شرح داده شده‌اند.
چنانچه در مجلد سوم و کتاب فقه عنایت و توجهی داشته باشید خواهید دید که حضرات فقها بعضاً از آیاتی نیز که به حقوق کلی همه انسان‌ها اشاره دارد در حوزه احکام اسرا و حقوق آنان استفاده نموده‌اند که این دسته از آیات در این مجموعه نخست نیامده است.
نحوه تنظیم آیات براساس ترتیب سوره‌ها و تقدم و تأخر عددی آیات می‌باشد که در ذیل هر آیه بالغ بر پنجاه عنوان تفسیر در مقام شرح و بیان آیات به دو زبان فارسی و عربی و به ترتیب حروف الفبا جهت استفاده محققان و علاقه‌مندان گردآوری شده است.
کتاب حاضر از جمله نوادر منابعی است که با استفاده از مأخذ اصیل و صحیح انحصاراً در این باب و موضوع خاص آیات الهی را جمع‌آوری و آورده است و امیدواریم این کتاب مقدمه و شروعی باشد برای حضور و تلاش سایر محققان عزیز در این بخش و عرصه ارزشمند از منابع تعلیم و ترتیب اسلامی.